Turks president Erdogan dicht de gaten in zijn machtsweefsel

De staatsgreep van een deel van het Turkse leger mag dan wel door een amateuristische aanpak mislukt zijn, dat de poging ertoe überhaupt kon plaatsvinden, toonde wel aan dat de macht van president Recep Tayyip Erdogan nog niet helemaal gevestigd was. Dat verstoorde even het gangbare beeld van Erdogan als ongenaakbare sultan. De uitbouw van zijn regime was sinds zijn verkiezing tot president in augustus 2014 in een stroomversnelling geraakt. De AKP-regering had haar greep verstevigd op de media, het leger, het onderwijs en het gerechtelijk apparaat. Een conservatief-religieuze moraal had zich meester van de samenleving gemaakt. En toen gebeurde op 15 juli 2016 wat weinig mensen nog voor mogelijk hadden gehouden. Er deden wel geruchten de ronde over onvrede in het leger, maar direct gevaar dreigde er schijnbaar niet. Had Erdogan zich immers niet verzekerd van de loyaliteit van de topgeneraals? Was het niet zo dat de militairen niet langer meer de eerste viool speelden in de Nationale Veiligheidsraad waarin ze samen zetelen met de belangrijkste ministers?

Blijkbaar had Erdogan zich weer misrekend. De eerste keer was toen hij tot vorig jaar toenadering had zitten zoeken tot de Koerdische beweging. Maar bij de verkiezingen van 7 juni 2015 hadden vele Turks-Koerdische kiezers hem daarvoor niet ‘bedankt’ en in plaats daarvan gestemd op de pro-Koerdische HDP. Geërgerd verzeilde Erdogan weer in de confrontatie met de Koerdische nationalisten van zowel HDP als PKK. In de opflakkerende strijd met de PKK had Erdogan het leger nodig. Vele militairen werden weer gerehabiliteerd. In de zo ontstaande ademruimte voor het leger, kwamen er weer officieren naar voren die vanuit hun trouw aan het gedachtegoed van Mustafa Kemal Atatürk, de stichter van de seculiere republiek, bereid waren om te handelen tegen een politicus die ze de sluipende islamisering en de toenemende onrust in de maatschappij aanwreven.

Ontvoogding

Maar ook deze opstandige kemalistische militairen hebben zich misrekend. Ze geloofden dan misschien niet dat het volk even ‘dankbaar’ als vroeger zou zijn dat het leger ‘orde op zaken’ stelde, ze moeten wel gedacht hebben dat de mensen braaf thuis zouden blijven tijdens de putsch. Ze beseften niet dat burgers niet meer bevoogd willen worden door militairen noch dat Erdogan nog altijd de massa’s kan mobiliseren. President Erdogan beseft nu dat de ‘vijand’ van deze ademruimte heeft geprofiteerd. Het beetje flexibiliteit dat hij bij vroegere gelegenheden nog vertoonde, zal hij niet meer aanwenden. Daardoor zijn gaten ontstaan in zijn machtsweefsel. Die wil hij nu dichten door een wraaktocht tegen zijn vijanden. Dat zijn voor hem niet alleen zijn politieke tegenstanders, maar alle mensen die hem niet kritiekloos volgen.

Zwarte lijst

De AKP-regering voerde nauwelijks enkele uren na de mislukking van de putsch al zuiveringsacties uit tegen leger en justitie. Duizenden militairen werden opgepakt en 2.700 rechters, bijna een vijfde van het totaal, ontslagen. Het ware verwonderlijk, mochten al die magistraten bij de coup betrokken zijn of er weet van hebben gehad. Het volstaat waarschijnlijk dat ze sympathieën koesteren voor de in ballingschap levende predikant Fethullah Gülen. De zwarte lijst lag al lang klaar. Gülen wordt door Erdogan afgeschilderd als de bezieler van ‘parallelle machtsstructuren’ in de Turkse maatschappij. Of hij ook de bezieler van de putsch was, zoals Erdogan beweert? Het zou verbazen, mochten kemalistische officieren zich bij hun putsch laten aansturen door een vrome moslim als Gülen.

De ‘ware putsch’

De aanhangers van Erdogan vieren de ‘overwinning’ van hun president, maar het ‘feest’ is ontaard in intimidatie van en zelfs bloedig geweld tegen andersdenkenden. Een democratisch gekozen regering is gered, maar hoe noem je een democratie waar niet het respect voor andere meningen vooropstaat, maar wel de uitsluiting of de vervolging van andere groepen? Erdogan bedankte de seculiere CHP en de Turks-nationalistische MHP, maar niet de pro-Koerdische HDP. Die had nochtans net zoals de beide andere oppositiepartijen de poging tot staatsgreep als onverenigbaar met de beginselen van de democratie. De president voelt zich gedragen door het volk. Zijn wil en de volkswil zouden samenvallen. Zo ziet Erdogan zichzelf als de ‘ware democraat’. De morele steun van de wereldgemeenschap zou wel eens vlug kunnen afbrokkelen als zijn machtsgreep als de ‘ware putsch’ overkomt.

Foto: (c) Reporters

(Dit artikel verscheen op 19 juli 2016 in De Tijd).