De BoerBurgerBeweging (BBB) is de grote winnaar geworden van de Provinciale Statenverkiezingen in Nederland. De VVD van premier Rutte doet het minder goed dan verwacht en krijgt er op verschillende plaatsen stevig van langs.

Op 15 maart hield Nederland twee verkiezingen: voor de Provinciale Staten en voor de waterschappen. De uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen bepaalt ook de samenstelling van de Eerste Kamer (Senaat): het zijn de 570 verkozen statenleden die op 30 mei de Eerste Kamerleden kiezen.

De Tweede Kamer heeft 150 zetels, de Eerste Kamer 75. De Provinciale Staten of Eerste Kamerverkiezingen worden als tussentijdse peiling beschouwd voor de populariteit van de zittende regering. De opkomst is doorgaans laag, tegen de 50 procent (geen opkomstplicht). Vier jaar geleden steeg de opkomst van 48 naar 56 procent. Dit jaar stemde 61 procent van de stemgerechtigden. De hoogste opkomst in dertig jaar.

Rutte: nooit meerderheid in Senaat

Idealiter heeft een regering in beide Kamers een meerderheid. Dit gebeurde voor het laatst in 2007, bij het kabinet-Balkenende IV (39 Senaatszetels, 1 meer dan het minimum van 38). De PVV van Geert Wilders deed in 2011 voor het eerst mee aan de provinciale verkiezingen. De verwachting dat Rutte I (VVD en christendemocratische CDA, met gedoogsteun van de PVV) in 2011 een meerderheid in de Eerste Kamer zou halen kwam niet uit. En dat bleef zo: premier Rutte had sinds zijn aantreden nooit een meerderheid in de Eerste Kamer. Met als dieptepunt 2015, toen het tweepartijenkabinet-Rutte II slechts 21 Senaatszetels kreeg.

Vanaf het moment dat hij premier werd, moest Rutte in de Eerste Kamer akkoorden sluiten met partijen die geen deel uitmaakten van de coalitie om wetten aangenomen te krijgen. Tijdens Rutte II leunde hij vooral op het links-liberale D66, omdat – tegen de verwachting van de VVD in – het in de oppositie belande CDA niet automatisch steun verleende.

Vanaf 2019 werd steun gezocht van GroenLinks en de sociaaldemocratische Partij van de Arbeid. Partijen die in de Tweede Kamer juist oppositie voerden. Zo ontstond de kritiek dat als je rechts/VVD stemde, je daarvoor links beleid kreeg. En het beeld dat Rutte geen overtuigingen heeft. Iemand die met iedereen zakendoet, zolang hij maar premier blijft.

Uitslag 2019: opkomst (en ondergang) Forum voor Democratie

Forum voor Democratie, het platform van Thierry Baudet, begon in 2015 als rechts-conservatieve en EU-kritische denktank. Een jaar later werd het omgevormd tot politieke partij, die in 2017 twee Tweede Kamerzetels haalde. Bij de provinciale verkiezingen van 2019 werd Forum de grootste partij met 86 statenzetels. Had een Forum-statenlid niet de orthodox-protestantse en rechts-conservatieve SGP aan een tweede Eerste Kamerzetel geholpen, was Forum met dertien zetels de grootste Senaatsfractie geweest.

Op 15 maart bezat Forum nog maar één Senaatszetel. Tussen 2019 en 2022 vonden maar liefst vier afsplitsingen plaats, ieder jaar één. Uit de eerste drie kwamen partijen voort: GO, JA21 (o.a. Joost Eerdmans, Annabel Nanninga  en Derk Jan Eppink) en BVNL. De laatste vond plaats op 30 maart 2022. Twee senatoren verlieten Forum, omdat de Tweede Kamerfractie wegbleef bij de videotoespraak van de Oekraïense president Zelensky.

Uitslag 2021

Vlak voor de verkiezingen werd gepeild dat drie groepen gingen strijden om de eerste plaats: de VVD, de combinatie GroenLinks/PvdA en landbouw- en plattelandspartij BBB. BBB werd de grote winnaar. Grootste in minimaal tien provincies, in ‘thuisprovincie’ Overijssel zelfs dertig procent. De VVD werd tweede. Groter dan PvdA of GroenLinks afzonderlijk. Maar in de Eerste Kamer willen die laatste twee één fractie vormen. Wat de VVD – sinds 2010 grootste in de Tweede Kamer en sinds 2011 ook in de Eerste – terugbrengt tot derde in de Senaat.

In herhaling van 2012 probeerde de VVD een links-rechts-strijd te creëren met GroenLinks en de PvdA. Politiek journalist Wouter de Winther van dagblad De Telegraaf vatte het als volgt samen: ‘Linkse wolk gaf VVD slecht zicht op BBB’. GL-PvdA profiteerde wél van de VVD-campagne: donderdagochtend stond het net als BBB op 15 Eerste Kamerzetels. Hoe digitaal Nederlanders ook zijn op overige terreinen: stemmachines vinden we fraudegevoelig. Stembiljetten worden handmatig geteld.

Kanttekening: uitgerekend in Rotterdam, de stad waar in 2002 Pim Fortuyn lijsttrekker was van Leefbaar Rotterdam, lijkt GroenLinks grootste partij geworden. In Nederland lijken de grote steden en de landelijke gebieden verder uit elkaar groeien: stad links, platteland rechts. Waarbij dit jaar GroenLinks de grootste is op links, al blijft het gelijk in de Senaat.

Voorspeld was dat de PVV zich zou herstellen ten opzichte van 2019. In plaats daarvan daalde de partij. Zijn de proteststemmers overgestapt naar BBB, of genoot BBB de voorkeur omdat die partij wél van plan is mee te doen aan het bestuur?

Grote verliezer is het CDA, praktisch gehalveerd. In 2020 koos die partij minister en ex-wethouder (schepen) uit Rotterdam Hugo de Jonge nipt als lijsttrekker. Dit paste in de toenmalige strategie om in 2021 door te breken in de grote steden. De Jonge behoort tot de linkervleugel van het CDA. Met de kennis van achteraf verloor het CDA daarmee het platteland – waar het altijd sterk stond.

In 2019 ging de groei van GroenLinks ten koste van D66 in de Eerste Kamer. Twee jaar later was het bij de Tweede Kamerverkiezingen precies andersom. Dit jaar verliest D66 1 zetel. Maar 6 Senaatszetels staat gelijk aan 12 Tweede Kamerzetels. Nu heeft D66 24 Tweede Kamerzetels. Eigenlijk is D66, tweede regeringspartij, gehalveerd. GroenLinks en D66 lijken communicerende vaten: winst van de een gaat ten koste van de ander. Wat de vraag oproept of GroenLinks niet beter met D66 fuseert dan met de PvdA.

Forum en JA21

Forum voor Democratie verdween niet volledig, maar krijgt hooguit twee Senaatszetels. Een verdubbeling van het aantal dat het op de verkiezingsdag bezat, maar tien minder dan in 2019. Vergelijkbaar met het huidige aantal van vijf Tweede Kamerzetels.

GO deed niet mee. BVNL haalde de Senaat niet. JA21 komt op drie. Minder dan de zeven die zich afscheidden van Forum, maar omgerekend naar de Tweede Kamer een verdubbeling van de drie Tweede Kamerzetels in 2021.

Het valt op dat de multiculturele partijen Denk en Bij1 (= Sylvana Simons) niet vertegenwoordigd worden in de Senaat. Daar staat tegenover dat de SGP nog maar één zetel heeft.

VVD onbedreigd

In 2019 werd het succes van Forum uitgelegd als de hoop van rechtse kiezers dat Forum rechtser dan de VVD en beschaafder dan de PVV was. Een veeg teken had kunnen zijn dat Forum tussen 2017 en 2019 campagne voerde om VVD-leden over te laten stappen. Was dat volwassen?

De getallen spreken voor zich. Van 0 naar 86 statenzetels was inderdaad een prestatie voor Forum. De VVD werd tweede met 80 statenzetels, een krimp van 9. Een zeer geringe krimp vergeleken met de groei van Forum. Ergo: de meeste Forum-stemmen kwamen niet van teleurgestelde VVD-kiezers.

De verliezende partijen waren de uiterst linkse Socialistische Partij (SP, van 70 naar 35) en de omstreden rechtse PVV (van 66 naar 40). Ook het CDA zakte toen al van 89 naar 17. Het succes van Forum ging dus ten koste van de twee ‘protestpartijen’ en van een andere centrumrechtse partij – maar niet ten koste van de VVD. Wat deels verklaart waarom de VVD deze campagne niet de moeite nam om met de nieuwe uitdagers, JA21 en BBB, in debat te gaan.

…tot nu?

Van 1980 tot 2010 waren ook VVD en CDA communicerende vaten. Het CDA herstelde echter nooit van de samenwerking met de PVV in Rutte I. Een samenwerking die de christendemocraten intern polariseerde.

In de Senaat is de VVD met tien zetels niet alleen vijf zetels kleiner dan zowel BBB als de combinatie PvdA/GroenLinks. De omgerekend twintig Tweede Kamerzetels zijn meer dan een derde minder dan het in 2021 behaalde aantal van 34.

Disclaimer: sinds 2010 verloor de VVD vaker op gemeentelijk, provinciaal of Europees niveau. Om bij landelijke verkiezingen weer de grootste te worden. Maar de polarisering tussen stad en platteland kan de partij parten spelen. Onder rechtse partijleiders Hans Wiegel en Frits Bolkestein scoorde de VVD ook goed in de provincies Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg. Rutte woonde zijn hele leven binnen dezelfde vierkante kilometer van Den Haag (hij studeerde in Leiden, zonder daar op kot te gaan). Kunnen door de centralisering van de partij de antennes voor wat in de rest van het land speelt verloren zijn gegaan?

En wat komt er terecht van de stikstofplannen, nu volgens de eerste prognose alle vier de coalitiepartijen verloren? Zelfs de linkse en orthodox-protestantse ChristenUnie verloor een zetel. Met GL/PvdA is daarvoor alsnog een Senaatsmeerderheid. Maar in de provincies die het stikstofbeleid moeten uitvoeren, is BBB grootste partij geworden.