Wat na monsterwinst Geert Wilders?

Woensdag 22 november hield Nederland ‘spannende verkiezingen’. Mark Rutte, premier sinds 2010, was voor het eerst sinds 2006 geen lijsttrekker van de rechts-liberale VVD. In plaats van twee waren er maar liefst vier partijen in de race om grootste te worden. Desondanks voelde stemmen eerder als corvee. Van geen van de vier partijen was namelijk duidelijk hoe zij zich vanaf de 23ste zouden opstellen.

Onvoorspelbaar

De VVD heeft namelijk drie keer op rij – in 2012, 2017 en 2021 – na de verkiezingen het partijprogramma in de ijskast gezet omwille van de coalitiepartners. Zou het dit keer anders zijn? De nieuwe lijsttrekker, Dilan Yeşilgöz, beweerde van wel. Maar VVD-watchers zien vooral overeenkomsten met eerdere campagnes, en vooral overeenkomsten met de kandidatenlijst van 2021.

Pieter Omtzigt, oprichter van Nieuw Sociaal Contract (NSC), is een bovengemiddeld getalenteerd Kamerlid, maar heeft geen bestuurlijke ervaring. Zijn besluit om kandidatenlijst, partijprogramma en premiers-kandidaat (uiteindelijk sloot hij zichzelf niet uit) pas in de loop van de campagne geleidelijk bekend te maken werd vanaf het begin wisselend ontvangen. Slimme tactiek om media-aandacht vast te houden of bewijs dat Omtzigt niet besluitvaardig is? Evenmin wisten kiezers of hij liever met VVD wilde regeren, of in een centrumlinkse coalitie.

De sociaaldemocratische PVDA en GroenLinks vormden deze verkiezingen een kartel. De gedachte achter samenwerking, en eventueel later partijfusie, was een tegenwicht vormen voor de VVD. Niemand weet of die samenwerking beklijft als de combinatie alsnog buiten de regering valt. PvdA/GroenLinks sloot samenwerking met PVV en VVD uit. Kiezers wisten dat VVD en PvdA elkaar in 2012 bestreden, om al de avond van de verkiezingsuitslag coalitiebesprekingen te beginnen. Het resultaat werd het tweepartijenkabinet Rutte II (2012-2017).

De PVV van Geert Wilders stelde zich deze campagne gematigder op, deels aangemoedigd doordat VVD afgelopen zomer liet weten PVV niet langer bij voorbaat uit te sluiten. Maar na al die jaren scherpe standpunten en grove uitspraken: wat is het ware PVV-gezicht en -geluid?

In zekere zin was een stem op elk van deze vier partijen een gok. Geen wonder dat de opkomst lager was dan in 2017 (NOS vergeleek niet met 2021, want coronajaar).

PVV extreemrechts?

België heeft een cordon sanitaire, Duitsland heeft om historische redenen moeite met uiterst rechts. Vlaamse media omschreven PVV op verkiezingsdag als ‘extreemrechts’. Nederlands buurlanden zijn niet blij dat PVV grootste werd. Geen enkele peiling voorzag dat hij zoveel groter kon worden dan de andere drie.

Extreemrechts heeft doorgaans drie kenmerken: antidemocratisch, bereid tot geweld en mensen/vreemdelingen hatend. PVV heeft geen ledendemocratie, Geert Wilders is het enige lid en kiest zijn kandidaten. Tegelijk respecteerde PVV altijd de democratische spelregels, het streefde niet naar een ander politiek systeem dan democratie. PVV ging vaak verbaal over de schreef, maar riep nooit op tot geweld (al werd zijn ‘minder Marokkanen’-uitspraak door tegenstanders uitgelegd als oproep tot geweld).

Blijft de afkeer van groepen mensen. Wilders is zijn hele politieke leven pro-Israël. Na zijn middelbareschooltijd verbleef hij twee jaar in Israël. Aan antisemitisme heeft hij zich nooit bezondigd. Afkeer van holebi’s evenmin.

Blijven zijn opvattingen over de islam, die moeilijk verenigbaar zijn met vrijheid van godsdienst. Toen Nigel Farage nog Europarlementariër was, weigerde hij samenwerking met de PVV, omdat hij het verbieden van de koran strijdig vond met vrijheid van meningsuiting. Bij de Algemene Beschouwingen (debat over de begroting van de Nederlandse regering) van 2009 pleitte Wilders voor een ‘kopvoddentaks’, een belasting voor hoofddoekjes. Stel je even voor dat je hoofddoek zou vervangen door ‘keppeltje’…

Wilders verklaarde dat hij nu regeringsdeelname belangrijker vindt en bereid is zijn anti-islam-retoriek in de ijskast te zetten. We zullen zien.

Cordon sanitaire

Nederland kent geen cordon sanitaire. Nieuwe partijen krijgen bij groei relatief snel de kans deel te nemen aan regeringen. VVD was na de val van Rutte I (2010-2012), omdat PVV die minderheidsregering niet langer steunde, lang niet bereid tot nieuwe samenwerking, maar is mogelijk van gedachten veranderd. Regeren met de PVV is in theorie mogelijk.

Uit peilingen blijkt dat de achterban van zowel VVD als NSC tegen uitsluiting van de PVV is. NSC-leider Pieter Omtzigt sloot samenwerking wel uit, net als zijn vroegere partij, het christendemocratische CDA. Het is onduidelijk of Omtzigt principieel blijft, maar wat als hij dat toch doet, tegen de wens van zijn achterban in?

In zijn toespraak na de exitpolls feliciteerde Omtzigt de andere verkiezingswinnaars: PVV, PvdA-GroenLinks en landbouw- en regiopartij BBB (van 1 naar 7 zetels). Hij verklaarde zich bereid ‘over zijn schaduw heen te springen’, wat uitgelegd werd als PVV niet uitsluiten. Maar getalsmatig is een coalitie van PvdA-GroenLinks, VVD, NSC en het links-liberale D66 mogelijk. PvdA-GroenLinks is dan grootste partij.

Sinds 1977 is het niet meer gebeurd dat de grootste partij niet de premier leverde. Maar Omtzigt kan Frans Timmermans alsnog premier maken.