Volgens peilingen gingen de regeringspartijen VVD (rechts-liberaal) en CDA (christendemocratisch) kiezers verliezen aan de nieuwe partijen BoerBurgerBeweging (BBB) en JA21, allebei sinds 2021 voor het eerst in de Tweede Kamer. Op 15 maart vonden de Provinciale Statenverkiezingen plaats. De 570 verkozen statenleden kiezen 30 mei de nieuwe samenstelling bepalen van de Eerste Kamer (Senaat). BBB en JA21 deden hier voor het eerst aan mee. Verkozen raken was per definitie winst.

BBB grote winnaar

De Tweede Kamer heeft 150 zetels, de Eerste Kamer 75. Vermenigvuldig het aantal Eerste Kamerzetels met twee en je hebt een tussentijdse peiling van de politieke verhoudingen.

De uitslag liet licht verlies zien voor VVD en zwaar verlies — van 9 naar 5 Senaatszetels — voor het CDA.  De BBB haalt een voor nieuwkomers ongekende score van 17 zetels. Waren het Tweede Kamerverkiezingen geweest, had de partij 34 zetels gekregen — 8 meer dan de 26 voor de LPF van (de al vermoorde) Pim Fortuyn in 2002. JA21 heeft 3 zetels —  gelet op de huidige 3 Tweede Kamerzetels een verdubbeling ten opzichte van twee jaar geleden. De 10 Eerste Kamerzetels suggereren dat de grootste regeringspartij VVD een derde verloor van de huidige 34 Tweede Kamerzetels.

In de Eerste Kamer verloor de VVD 2 zetels en het CDA 4. De 20 zetels voor BBB en JA21 kunnen niet enkel van deze twee partijen komen. Grootste verliezer was Forum voor Democratie (Thierry Baudet). In 2019 kreeg het 12 zetels (13 had gekund, als niet strategisch de orthodox-protestantse en rechts-conservatieve SGP aan een tweede zetels was geholpen), nu 2.

Of BBB blij moet zijn met de enorme winst is een tweede. LPF en Forum voor Democratie verspeelden hun winst al bij de eerstvolgende verkiezingen. Geleidelijke groei is duurzamer. In dat opzicht is JA21 wellicht beter af. Maar waarom verschillen BBB en JA21 in zetelaantal?

Actualiteit

BBB had zeker de omstandigheden mee. Op vrijdag 10 juni kondigde de regering een ingrijpende sanering van de landbouwsector aan, vooral de veehouderij, om de uitstoot van stikstof te verminderen. Al diezelfde avond werd geprotesteerd. Enkele boeren kwamen op het — bedenkelijke — idee om de verantwoordelijke VVD-minister, Christianne van der Wal, thuis op te zoeken. De volgende dag keurde het VVD-partijcongres het beleid van de eigen minister af.

(Een van de indieners van de kritische motie was Mirjam Nelisse, statenlid in Zuid-Holland. Verwacht werd dat de tien statenzetels niet behouden zouden worden. Nelisse kreeg plaats 8 op de kandidatenlijst. Wilde de partijtop van haar af? Voorlopige uitslag: in Zuid-Holland 8 VVD-zetels.)

De protesten gingen niet liggen. De afgelopen negen maanden waren in alle landelijke regio’s, vooral in het noorden en oosten van het land, steunbetuigingen aan de boeren te zien. Het meest zichtbare symbool was de omgekeerde Nederlandse vlag (daags na de PS-verkiezingen weer goed gehangen). Vanuit de trein tussen Den Bosch en Tilburg, steden in de zuidelijke provincie Noord-Brabant (grenst aan Vlaanderen), waren begin maart minstens vier zulke uitingen te zien. BBB kreeg negen maanden achtereen non-stop gratis publiciteit.

Ontstaansgeschiedenis

Idealiter wordt een politieke partij opgericht door mensen die elkaar al kennen en samenhangende opvattingen delen. Vervolgens wordt het moment van oprichting en de eerste verkiezingsdeelname gekozen. Dit gaat op voor BBB. De oprichters kenden elkaar al jaren uit de agrarische sector en de bedrijven, belangenorganisaties en vakbladen daaromheen. In 2019 werd BBB opgericht, met de bedoeling in 2021 deel te nemen aan de landelijke verkiezingen. In 2022 werden de gemeenteraadsverkiezingen overgeslagen, om zich te concentreren op de provinciale verkiezingen van dit jaar.

Bij JA21, afsplitsing van Forum voor Democratie, ging het anders. Van de huidige drie Tweede Kamerleden werd een in 2019 verkozen als Europarlementariër en zaten de andere twee november 2020 bij de eerste 10 landelijke Forum-kandidaten. Het vierde landelijk bekende gezicht, Annabel Nanninga, was toen senator, statenlid en Amsterdams gemeenteraadslid. Nog diezelfde maand bleek partijleider Thierry Baudet geen moeite te hebben met extreemrechtse uitingen binnen de eigen jongerenbeweging. In december leidde het tot een definitieve afsplitsing van veel Forum-mandatarissen.

Met slechts drie maanden tot de landelijke verkiezingen is het geen geringe prestatie dat JA21 maart 2021 drie Kamerzetels veroverde. In 2002 zaten er eveneens drie maanden tussen het vertrek van Pim Fortuyn bij Leefbaar Nederland en het betreden van de Tweede Kamer door de LPF. Als voormalig LPF-Kamerlid zal JA21-lijsttrekker — en fractievoorzitter — Joost Eerdmans die symboliek niet zijn ontgaan.

Het verschil tussen BBB en JA21 blijft dat de eerste partij zorgvuldig werd voorbereid, terwijl de laatste — als ‘bedrijfsongeluk’ van Forum voor Democratie — al twee jaar improviseert met de riemen die het heeft.

Provincie

BBB komt niet alleen op voor boeren, maar voor de landelijke regio’s, de ‘provincie’, in het algemeen. Het verschil tussen stad en platteland bestond al langer, maar in het verleden werd het platteland beter vertegenwoordigd. Het CDA stond hier altijd sterk. In de jaren zeventig koesterde CDA-leider Dries van Agt (1977-1982 premier) zijn Brabantse achtergrond, twintig jaar geleden Jan Peter Balkenende (2002-2010 premier) zijn Zeeuwse wortels. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2006 deden nog drie ‘regionale’ partijen het goed. De uiterst linkse Socialistische Partij (SP) had de Brabander Jan Marijnissen als lijsttrekker, de (debuterende) PVV van Geert Wilders was aantrekkelijk voor Limburgers en de orthodox-protestantse ChristenUnie vertegenwoordigde de Bijbelgordel.

Het CDA koos in 2020 Hugo de Jonge tot lijsttrekker. Opgegroeid in Zeeland, maar bekend geworden als wethouder (schepen) in Rotterdam. Toen hij na een half jaar afzag van deelname, werd zijn opvolger de eveneens Randstedelijke Wopke Hoekstra. Beide keren werd regiovertegenwoordiger Pieter Omtzigt gepasseerd. De ChristenUnie heeft de pech sinds 2017 de landbouwminister te leveren. De SP begon na de verkiezingen van 2017 aan een neerwaartse spiraal. De omstreden PVV heeft een trouw electoraat, maar een hoge drempel voor overige kiezers. BBB voorziet in een lacune.

Bij JA21 woont Eerdmans in Rotterdam en Nanninga in Amsterdam. Tweede Kamerlid Derk Jan Eppink praat met Oost-Nederlandse tongval, maar woont al veertig jaar in grote steden (Amsterdam, Den Haag en in het buitenland). Tijdens haar zwangerschapsverlof werd Kamerlid Nicki Pouw-Verweij vervangen door een Fries, maar verder lijkt JA21 Randstedelijk.

Gat op democratisch rechts?

VVD-premier Rutte heeft veel gemeen met zijn Belgische liberale collega’s Guy Verhofstadt, Charles Michel en Alexander De Croo: postje boven principes. Tot ongenoegen van vooral rechts-liberale partijgenoten. Waardoor electoraal een gat ontstond op rechts: teleurgesteld in VVD en CDA, afkerig van PVV en Forum.

JA21 mikt nadrukkelijk op dit electoraat. In de campagne werd benadrukt dat ‘een stem op Rutte een stem op links is’. Het klopt dat Rutte zich, al vanaf 2012, meer gelegen laat liggen aan het regeerakkoord (en wensen van coalitiepartners) dan aan het VVD-verkiezingsprogramma. In Vlaanderen werd de N-VA deels groot omdat VLD en CD&V de rechtse kiezers verwaarloosden. Een voorbeeld dat Eppink zeker kent.

BBB blijkt alleen ook aantrekkelijk voor in CDA en VVD teleurgestelde mandatarissen. De nummers 1 (de aanstaande fractievoorzitter) en 3 op de Eerste Kamerlijst zijn ex-VVD-politici.

Inhoud

Beide partijen moeten komende jaren naast hun organisatie ook hun inhoudelijke standpunten uitbouwen. BBB is vooralsnog consistent: ‘meer aandacht voor de regio’. Bij JA21 mikken Eerdmans en Nanninga op kiezers die in 2002 LPF stemden en daarna ‘dakloos’ werden. Eppink belichaamt de VVD’ers die zich herkenden in Hans Wiegel en Frits Bolkestein, maar niet in Rutte. Hij kent de N-VA, fractiegenote Pouw-Verweij is conservatief en belijdend rooms-katholiek — een conservatieve partij ontbreekt nu in Nederland. Dat betekent wel dat de vier bekendste mandatarissen drie verschillende mogelijkheden bieden.

Voor sympathisanten is het daardoor onduidelijker waar JA21 voor staat dan BBB. Als het al wenselijk is dat het afzonderlijke partijen blijven. Een kartel van de twee, met Pieter Omtzigt, kan strategischer blijken.

JA21 heeft maar beperkte tijd. Sinds een jaar of twee neemt binnen de VVD de kritiek op Rutte toe. De partij zou te eenzijdig geconcentreerd zijn op de persoon van Rutte en aloude partijstandpunten werden verwaarloosd. Mocht de VVD weer rechts worden, dan heeft JA21 een probleem. ‘Als de VVD doet wat het belooft, heeft JA21 geen bestaansrecht’, aldus een prominente VVD-frondeur.

Voor JA21 is het zaak met een inhoudelijk verhaal te komen. Positief formuleren waar het voor staat, in plaats van enkel het verschil met anderen te benadrukken. Elsevier Weekblad plaatste in de editie van 25 februari een door Eppink geschreven essay van 8 pagina’s, Waarom het platteland niet langer zwijgt. Hierin zette hij de kloof tussen ‘Amsterdam-Hilversum-Den Haag’ uiteen en deed hij voorstellen om die te dichten. Schrijver dezes deelde het essay ook met linkse bekenden die nooit JA21 zullen stemmen. Die bleken toch onder de indruk.

Eén essay is nog geen ideologisch fundament voor een partij. Eppink is begin zestig en eerder harde werker dan iemand die het partijleiderschap ambieert. Het voorbeeld illustreert wel waar het bestaansrecht van JA21 kan liggen, zelfs als VVD of CDA weer rechts wordt. Want de VVD zal (rechts-)liberaal blijven en christendemocratie heeft een drempel voor wie niet christelijk is. Een conservatieve partij ontbreekt. Hopelijk wordt die eerder geïnspireerd door J.L. Heldring dan Thierry Baudet.