Walter Benjamin leert ons hopen tegen beter weten in

De missie van de schrijver is vermaak bieden, tot inzicht brengen, analyses produceren en het tijdsgewricht een spiegel voorhouden. Kortom, mensen het alledaagse op een nieuwe manier onder ogen brengen. Wie de waan van de dag volgt via het nieuws, praatprogramma’s en kranten, die volgt een stroom aan doffe ellende en ontstellende negativiteit. Er lijkt geen ontsnappen aan de negatieve werkelijkheid die het bestel schept. Juist hier komt de schrijver in het spel om mensen te inspireren, om aandacht te vestigen op wat uitzicht biedt. Om met eigen cultuurgoed voorbij het huidig media-narratief te denken en eigenstandig een gezondere wereld op te bouwen.

De dood van de hoop

Juist dit is mijn worsteling, want de negativiteit wordt objectief gezien steeds sterker. Wie had bijvoorbeeld gedacht dat ‘woke’ en Black Lives Matter ook hier in Europa, dat een totaal andere geschiedenis heeft qua slavernij en racisme dan de Verenigde Staten, zó hip zouden worden? Wie had gedacht dat we verplicht aan de vaccinatiespuit zouden moeten: niet één keer maar zelfs elk half jaar? Dat burgers elkaar op QR-codes zouden moeten controleren? Dat het buitensluiten van medeburgers beleid zou worden? En dan zijn er nog de aanzwellende geldinflatie en de stijgende grondstofprijzen.

Kortom, wie nu nog spreekt van hoop, van inspireren en bezielen, die zou een stomp in het gezicht verdienen om terug bij de realiteit te komen. Ik wil maar zeggen: de missie van de schrijver, mensen inspireren via verbeeldingskracht, is min of meer onmogelijk geworden. De poging om te hopen is vandaag een wanhoopspoging en het verstand kan nu niet anders dan de hoop te verachten en te verguizen.

Walter Benjamin

En toen kwam daar Walter Benjamin (1892–1940). Onlangs schreef ik een artikel over deze Duits-joodse filosoof. Direct werd hij in de commentarensectie door de modder getrokken. Walter Benjamin zou namelijk van buitenechtelijke seks hebben genoten en hebben geleefd op kosten van zijn schoonvader.

Dat kan allemaal waar zijn, maar dan nóg is zijn filosofische verdienste groots en waardevol, hoewel abstract. Hij laat ons namelijk zien wat hoop is binnen een tijdsgewricht dat helemaal geen hoop kent. Benjamin benadrukt dat de messias — de verlossing — op élk willekeurig moment kan binnentreden. Ook in onze tijd. Benjamin duidt de verlosser als een reddende kracht die intreedt vanuit het buiten-tijdelijke en alle causale ketens van historische processen doorbreekt.

Geloof krachtens het absurde

De Duitse jood Walter Benjamin en de Deense christen Søren Kierkegaard blijken meer gemeen te hebben dan je zou denken. Allebei roepen ze op tot geloof krachtens het absurde. Dus het geloven als een absolute sprong in het ongewisse: vanuit een rotsvaste innerlijke zekerheid iets aangaan wat objectief een onmogelijke opgave is. In de brede zin komt dit neer op hoop krachtens het absurde. Hopen tegen de hoop in, voorbij de zekerheden van rationeel weten.

Uw auteur voelt zich soms zoals Doctor Strange die het opneemt tegen Thanos. Alle scenario’s en opties van een miljoen mogelijke toekomsten doornemen en dan tot de conclusie komen: er is geen hoop, alle wegen lopen dood. Daarom is Walter Benjamin dé man — alles staat of valt met zijn passage waarin de engel van de geschiedenis wordt aangeroepen. Hij is de énige die ons perspectief biedt: de hoop op een messianistisch moment.

Besef goed dat Benjamins messianisme slechts verstaanbaar is wanneer de lezer onder ogen ziet dat elke laatste kiem van hoop voor ons, West-Europeanen, is uitgedoofd. Elk gloeiend kooltje is tot stof vergaan. De ratio moet dit inzicht binnenlaten, voordat het gemoed de poort kan openen voor het geloven krachtens het absurde.

De hoop sterft verder

Om de hoop te doden kunnen we wijzen op het Europees geopolitiek relevantieverlies en op China, dat alle westerse bedrijven opkoopt. Daar is recent al veel over gezegd. Daarom pakken we het thema ‘monogamie’ (dat hierboven al was aangestipt). Als je gelukkig wilt worden — wat we even verstaan als een stabiel leven met baan, huis, vrouw en kind — is dit het dan waard om daarvoor monogaam te worden?

Intuïtief is het antwoord: ‘Ja.’ Dan kijken we naar de realiteit. Dan zien we daar dat je partner werkt bij een Amerikaans lobbybedrijf of een Japans onderzoeksinstituut. Het gevolg is dat mevrouw zelfs tijdens gezinstijd na 23.00 uur de laptop openklapt omdat er e-mails binnenkomen van collega’s in andere tijdszones.

Sociale atomisering en verlies aan betekenis

Mijn broertje kwam al eerder tot die conclusie toen hij bij de McDonald’s werkte. De werktijden waren bizar en maakten een normaal sociaal leven onmogelijk. Toen zag hij dat zijn collega’s immigranten waren. Die hadden geen sociaal leven in Nederland maar waren via hun telefoons aangehaakt op de levensritmes en informatiestromen van hun thuislanden. Globalisering en concurrentie maken dat we ons maar moeten schikken naar deze ontwikkelingen.

Zoiets als een stabiel monogaam gezin en het concept ‘baan’ blijken dus verankerd te zijn in een coherente sociale gemeenschap met een welbepaald leefritme. Denk maar aan de schoolvakanties die hun oorsprong vinden in het oogstseizoen, waar het hele dorp samenkwam om de oogst van het land te halen en dat na afloop te vieren. Dat is allemaal weggevallen en maakt een stabiele balans tussen werken en leven tot iets precairs.

Crisis der geslachten

Dan nog even over de demografie: mannen zijn doetjes geworden waar vrouwen niet echt meer op vallen. Steeds meer vrouwen zijn vegetarisch en om bij hen in de smaak te vallen, worden mannen dat ook. Gevolg: te weinig vlees en te veel soja, wat leidt tot een postuur waar vrouwen op afknappen. Een bekende vatte zijn ervaring op Tinder als volgt samen: ‘Vrouwen zijn entitled, hebben daddy issues, korte pittige kapsels, zoeken in theorie naar een serieuze relatie maar swipen fuckboys in de praktijk.’ In haar seksuele voorkeur voor wurgseks lees je al af dat dit niet de moeder van je kinderen wordt.

Voordat iemand nu zegt dat dit ‘vrouwonvriendelijk’ is: diezelfde bekende liet zijn Tinder-profiel vervolgens beheren door een vriendin en die constateerde hetzelfde. Het plaatsen van duck-faces en het zoeken naar sugar-daddies laat ik nog buiten beschouwing. Enfin, nog los van het overheidsbeleid op gezinsvorming, blijken steeds meer mensen psycho-sociaal-emotioneel niet langer in staat tot één hechte relatie. Dit lockdownbeleid, met bijbehorende depressies, normaliseert afzondering en verergert de geestelijke afwijkingen.

QR-codetotalitarisme

Nog even over die QR-codes, die politici in Nederland niet meer mogen vergelijken met de Jodenvervolging (in België gelukkig nog wel). Stel: je leefde in de Tweede Wereldoorlog en je zag dat joden in een wagon worden gestopt. Zo iemand zou waarschijnlijk denken ‘Wat een doffe ellende, wat erg voor die mensen. Maar mag ik wel zo denken? Ik ben zelf niet beter — ik heb ook joden geweerd uit mijn café. Niet dat het van mij had gehoeven, maar ja, anders kwam ik vast zelf in de problemen.’

En net zo denkt iemand vandaag ‘Ik heb mijn eigen broer weggestuurd uit mijn café, want hij is ongevaccineerd. Wie ben ik dan om nu nog in opstand te komen tegen de coronamaatregelen?’ Het doel van QR-codes is mensen moreel te corrumperen en ze defaitistisch te maken, als elkaars gevangenbewaarder te laten optreden. Daarom zeg ik: er is geen hoop. Buiten dan de hoop die Walter Benjamin ons biedt.

Slotsom

Ik heb dus geen optimistische boodschap en kan hooguit zeggen: vlucht naar een bananenrepubliek waar het bestuur te chaotisch is om totalitair te kunnen zijn. Precies zoals Benjamin vluchtte naar Ibiza. Als er hoop is, dan is deze gericht op een doorbraak vanuit het ongewisse. Een redding vanuit wat in het verborgene ligt, aan definities ontglipt, en zich ophoudt achter de horizon.