Op zaterdag 15 april hield de conservatief-liberale partij JA21 haar algemene ledenvergadering in Amersfoort. De partij werd opgericht door militanten en mandatarissen die eind 2020 Forum voor Democratie verlieten. Toen bleek namelijk dat Forum-leider Thierry Baudet oren had naar complottheorieën en niet wilde optreden tegen leden van de jongerenorganisaties die extreemrechtse uitingen deden. Het streven van JA21 is om een rechts alternatief te worden voor de rechts-liberale VVD, die onder het leiderschap van Mark Rutte (vanaf 2006; premier sinds 2010) naar het midden verschoof.

In 2021 debuteerde JA21 met drie zetels in de Tweede Kamer. Bij de Provinciale Statenverkiezingen van 15 maart, die indirect de samenstelling bepalen van de Eerste Kamer (Senaat), veroverde JA21 voldoende Statenzetels voor drie Senaatszetels. De Tweede Kamer heeft 150 zetels, de Eerste Kamer 75, dus in zekere zin was dit een verdubbeling in twee jaar tijd. Dat is weinig vergeleken met de verwachte zeventien Eerste Kamerzetels van regio- en landbouwpartij BBB, maar het is wel één zetel meer dan Forum (die was in 2019 nog goed voor twaalf Senaatszetels).

Spanningen binnen de partij?

Eind maart berichtte de rechtse krant De Telegraaf over een ‘brandbrief’ aan het partijbestuur. Concreet werd gevraagd om een partijraad in te stellen, waarbij de N-VA als voorbeeld werd genoemd, en om de basis te verbreden door het dubbelmandaat uit te faseren. De brief werd opgesteld door Tweede Kamerlid Nicki Pouw-Verweij en medeondertekend door fractiegenoot Derk Jan Eppink, twee Europarlementariërs (maar niet door Michiel Hoogeveen, naar verwachting volgend jaar lijsttrekker bij de Europese Parlementsverkiezingen), twee senatoren en enkele statenleden.

Een kijkje bij de Partij voor de Vrijheid (PVV) leert ons dat Geert Wilders al achttien jaar het enige partijlid is. Forum voor Democratie is daarentegen wel een ledenpartij, maar hebben gewone leden daar nauwelijks inspraak. Ook JA21 is opgericht als ledenpartij, maar de afgelopen twee jaar werden de beslissingen vooral genomen door de landelijke top: Tweede Kamerfractievoorzitter Joost Eerdmans, Eerste Kamerfractievoorzitter Annabel Nanninga en het partijbestuur. Sympathisanten zien het als een tijdelijke situatie: een gevolg van de abrupte oprichting enkele maanden voorafgaand aan de Tweede Kamerverkiezingen van 2021. Binnen enkele jaren zal JA21 in letter en geest in alle opzichten een ledenpartij zijn. Critici zien geen verschil met Forum: ‘oude wijn in nieuwe zakken’.

Weinig inspraak

Kritische commentatoren wijzen erop dat de vorige ledenvergadering alweer in mei 2022 was. Over de kandidatenlijsten voor de Provinciale Statenverkiezingen werd niet gestemd. Op 15 april konden leden voor of tegen de kandidatenlijst voor de Eerste Kamer stemmen, maar niet de volgorde veranderen of kandidaten toevoegen.

Sinds de oprichting was de echtgenote van Eerdmans penningmeester in het partijbestuur. Zij is werkzaam in de financiële sector. Terwijl critici op de directe lijn met Eerdmans wezen, antwoordden sympathisanten telkens dat ze zo snel mogelijk plaats zou maken, wat afgelopen zaterdag ook gebeurde. Het cv van haar opvolger vermeldde dat hij van 2010 tot 2014 VVD-raadslid was (in de woonplaats van uw correspondent), maar niet dat hij in 2016 toetrad tot het plaatselijke bestuur van het links-liberale D66. Volgens zijn LinkedIn-profiel volgt hij de allesbehalve conservatieve Canadese premier Justin Trudeau.

In eigen hand houden

In 2002 debuteerde de LPF van Pim Fortuyn met 26 Kamerzetels, om binnen een jaar en na veel ruzie uit elkaar te vallen. Zo ontstond de term ‘LPF-toestanden’. Om die te voorkomen houdt Geert Wilders binnen de PVV alles in eigen hand. Eerdmans was LPF-Kamerlid, dus mogelijk wil hij herhaling koste wat kost voorkomen.

Chris Aalberts, bekend van zijn boek over Forum voor Democratie, verwachtte het ergste. Daags voor het congres plaatste NRC Handelsblad de kop De partij is een baantjesmachine voor Joost en Annabel.

Alle vier de verbetervoorstellen uit de brief werden door de 237 stemmers met meerderheden van 80% aangenomen. Al tijdens de vergadering plaatste De Telegraaf zijn verslag online: Kritische denkers buitenspel gezet. Met een foto van Pouw-Verweij die als eerste inspreker achter de microfoon staat, terwijl op de eerste rij Nanninga op haar telefoon kijkt en Eerdmans ongeïnteresseerd wegkijkt. In werkelijkheid werd afgesproken de uitgewerkte resoluties dit najaar aan de ledenvergadering voor te leggen. Of dat critici overtuigt?

Derk Jan Eppink sloot zijn steunbetuiging aan de resoluties af met de waarschuwing de N-VA niet te letterlijk te kopiëren. ‘In België zijn partijvoorzitters dictators.’

Kloof Randstad-regio

De verkiezingscampagne voor de Provinciale Statenverkiezingen legde nadruk op landelijke thema’s en op Eerdmans en Nanninga. Hoe verder een provincie ligt van de Randstad (het verstedelijkte westen van Nederland), hoe groter de mentale afstand tot ‘Den Haag’ (u zou zeggen: de Wetstraat). In sommige provincies werden statenleden die de afgelopen vier jaar hun stukken lazen en hun werk deden, gepasseerd voor onbekende gezichten. Hoe krijg je dan bekende politici naast de Kamerleden?

Het electorale succes van BBB komt voort uit de kloof tussen Randstad en regio. Het is deels basis van de populariteit van Pieter Omtzigt, momenteel het enige Tweede Kamerlid uit de regio Twente (ter vergelijking: in en om Amsterdam wonen 25 Kamerleden). Nanninga woont al haar hele leven in Amsterdam. Eerdmans woont sinds zijn studententijd, op enkele jaren dat hij als beginnend ambtenaar in Den Haag woonde, in en om Rotterdam.

Electoraal belang buiten Randstad

Rotterdam en Den Haag liggen in Zuid-Holland, de Randstedelijke provincie waar Forum in 2019 de meeste statenzetels won. Vier andere provincies die doorgaans rechts stemmen zijn de oostelijke provincies Overijssel en Gelderland en de aan België grenzende provincies Limburg en Noord-Brabant. Omtzigt woont dus in Overijssel, net als BBB-leider Caroline van der Plas. BBB is daar praktisch opgericht. Klassiek Liberaal, sinds enkele jaren een rechtse oppositiebeweging binnen de VVD, begon ook daar. De oprichter van Klassiek Liberaal is de echtgenoot van BBB-Eerste Kamerlijsttrekker Ilona Lagas. Het geval wil dat de Nederlandse ‘Bijbelgordel’ door Zuid-Holland, Gelderland en Overijssel loopt. Een serieuze conservatief-liberale partij moet dan dus in ieder geval deze vijf provincies veroveren.

De kandidatenlijst voor de Eerste Kamer bevat twintig namen. Veertien, waaronder de eerste vier, uit de Randstad-provincies Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht. Daarvan elf uit Zuid-Holland. Zeven daarvan wonen in of vlakbij Den Haag.

Ideologische grondslag

Nederlanders verkiezen pragmatisme, rechtse kiezers nog meer. Het is dan des te opmerkelijker dat het agendapunt over de grondslagen de meeste tijd in beslag nam. Deels vanwege onduidelijkheid over de concepttekst — was die definitief? Volgens het bestuur was het een ‘startschot’. JA21 heeft twee bloedgroepen: liberalen en conservatieven. Beide stromingen moeten zich erin herkennen. En daarop vonden sommigen het te vroeg nu al te stemmen.

In de concepttekst werd gesproken van drie instituties die de maatschappij in goede banen kunnen leiden: gemeenschap, markt en staat. Een spreker beviel het niet dat de markt louter als positief en de staat vooral als negatief werd beschouwd. Anderen vonden de tekst te abstract.

Een van de auteurs was Andreas Kinneging, rechtsfilosoof aan de Universiteit Leiden. Sinds eind jaren negentig bepleit Kinneging het conservatisme. De Verlichting uit de achttiende eeuw en de Romantiek uit de negentiende eeuw vindt hij negatieve invloeden op de Europese Traditie. Was de concepttekst namens de gehele commissie of vooral zijn mening? Voor de N-VA zijn verlichtingsidealen overigens een kompas.

Kinneging was hoofdzakelijk werkzaam als academicus. De N-VA en de Franse conservatieven moeten zich al tientallen jaren afbakenen van zowel naar het centrum gekeerde liberalen en christendemocraten als uiterst tot extreemrechts. Kunnen aan die partijen verbonden ideologen praktischere adviseurs zijn?

Ledenpartij

Iemand die campagne voerde in Den Haag (al tien jaar N-VA-lid) wees op het praktische voordeel van plaatselijke organisatie. De vragenstellers bij het agendapunt Grondbeginselen keken uit naar de uitbouw van (de webstek van) het wetenschappelijk instituut. Bij de rondvraag vroeg een twintiger of de aangekondigde jongerenvereniging door jongeren zelf opgezet kan worden. En hoe reageren de leden als het partijbestuur komend najaar de aangenomen resoluties niet waarmaakt?

Veel commentatoren plaatsen JA21 in de lijn van LPF, PVV en Forum voor Democratie. Op deze bijeenkomst hadden veel bezoekers een VVD-achtergrond. Dat past bij het zelfbeeld van het partijbestuur als alternatief voor de flets geworden VVD. Kritische VVD-leden hekelen echter ook de organisatorische veranderingen: een steeds eenzijdigere gerichtheid op partijleider Rutte en de landelijke politiek, terwijl ledeninspraak nagenoeg verdween. Een om Eerdmans en Nanninga draaiende partij zonder ledeninspraak die vooral landelijk opereert is dan geen alternatief.

Bedenk daarbij dat de voornoemde Pieter Omtzigt in 2012 van de kandidatenlijst van het christendemocratische CDA verdween. Leden bezorgden hem alsnog een (onverkiesbare) plaats. Dankzij een persoonlijke campagne werd hij herkozen. Op dit ogenblik kan hij niet bij JA21 zonder gezichtsverlies te lijden.

Rechtse kiezers

En dan waren er Hans Wiegel en Frits Bolkestein bij de VVD, Dries van Agt, Ruud Lubbers (in de jaren tachtig) en Jan Peter Balkenende bij het CDA. Allemaal partijleiders met conservatieve trekken: die lagen goed bij rechtse kiezers. Stel dat VVD (waarschijnlijk niet zolang Rutte partijleider is) of CDA weer naar rechts gaat, wat is dan de toegevoegde waarde van JA21?

Een partij die conservatisme en rechts-liberalisme blijvend verenigt kan centrumrechtse kiezers aanspreken. Verbreding van het partijkader en serieus werk van de grondslagen zijn daarom een must. Snelheid is geboden — want wat als Rutte eerder dan verwacht afzwaait?