Assange op vrije voeten, maar wat met de Persvrijheid?

Stichter van klokkenluidersplatform Wikileaks Julian Assange is op vrije voeten, na het sluiten van een deal met het Amerikaanse gerecht.  Assange bracht via WikiLeaks materiaal uit dat de Amerikaanse overheid internationaal in verlegenheid bracht. Die wilde hem vervolgen op basis van de Espionage Act van 1917, wat hem 175 jaar gevangenisstraf kon opleveren. De gang van zaken roept vragen op rond persvrijheid.

Na 12 jaar vrijheidsberoving – eerst zeven jaar in de ambassade van Ecuador en dan vijf jaar in de Londense Belmarsch gevangenis – kan Julian Assange deze week terugkeren naar zijn thuisland Australië.

Assange zorgde voor het eerst voor internationale opschudding tussen 2010 en 2012. Zijn onthullingen via WikiLeaks brachten de Amerikaanse politiek en diplomatie in ernstige verlegenheid met onder meer een video van een Amerikaanse legerhelikopter die in Bagdad in 2007 burgers onder vuur nam. Daarbij stierven twee journalisten van Reuters. Verder bleek uit de gepubliceerde documenten dat de Amerikanen toelieten dat het Iraakse leger gevangenen martelden.

Enkele jaren later, in 2016, bracht WikiLeaks in volle presidentiële kiescampagne gehackte mails uit van het Nationaal Comité van de Amerikaanse Democratische partij en het campagneteam van Hillary Clinton. Ook dat werd hem niet in dank afgenomen.

Lijdensweg

In 2012 zocht en vond Assange politiek asiel in de Londense ambassade van Ecuador nadat een Britse rechtbank hem op basis van een aanklacht wegens seksueel geweld aan Zweden wou uitleveren. Assange vreesde door Zweden te worden uitgeleverd aan de VS. In 2019 liet Zweden de zaak vallen, waarop Ecuador het politiek asiel introk. Assange belandde in Belmarsch omwille van zijn vlucht in 2012 en zat daar sindsdien vast terwijl hij zijn uitwijzing naar de VS aanvocht. Internationaal voerde een grasrootsbeweging actie om hem vrij te krijgen, met steun van grote mediamerken als The New York Times, The Guardian, Le Monde, El Pais en Der Spiegel.

Mee onder druk van die beweging en van de Australische overheid sloot het Amerikaanse gerecht op 24 juni 2024 een deal met Assange. Hij pleit schuldig op de aanklacht van ‘het onrechtmatig verkrijgen en openbaar maken van geheime informatie die de veiligheid van de Verenigde Staten raakt’. In ruil wordt hij door een Amerikaanse rechter op de Noordelijke Marianen, een eilandengroep in de Stille Oceaan onder Amerikaanse jurisdictie, veroordeeld tot een gevangenisstraf ten belope van de tijd die hij vastzat in Belmarsch, waarna hij als vrij man naar Australië mag doorvliegen. Daarmee komt een einde aan zijn twaalf jaar durende lijdensweg.

Persvrijheid internationaal onder druk

Verdedigers van Assange baseerden zich al die tijd op de persvrijheid om te pleiten voor zijn onmiddellijke vrijlating. Uiteindelijk heeft hij niets anders gedaan dan wat onderzoeksjournalisten vaker doen: in het algemeen belang geheime documenten uitbrengen die misdaden onthullen. De vervolging vanAssange wordt dan ook door journalisten gezien als een aanval op de persvrijheid en een bedreiging voor hun beroep en veiligheid. Klopt dat?

De deal waarin Assange schuld bekent op één aanklacht schept minder een precedent dan een effectieve schuldigverklaring bij een proces. ‘Gezien Assange zelf schuld erkent en zich zo onderwerpt aan de wet en de strafmaat, stelt de discussie zich niet of het recht in deze zaak al dan niet van toepassing is’, weet Joris Deene, advocaat aansprakelijkheids- en mediarecht. ‘Ik kan me voorstellen dat mijnheer Assange in deze zaak voor zekerheid heeft gekozen, maar het is niet zo dat hij de tenlastelegging betwist heeft met argumenten. Hij is niet voor de vrijspraak gegaan, waarna een rechter hem alsnog na het aanhoren van zijn argumentatie toch heeft veroordeeld. In zo’n geval was de vraag over de staat van de persvrijheid zeker terecht geweest. Nu heeft hij een schikking getroffen en daar kan je geen algemene gevolgen uit trekken voor de persvrijheid.’

Toch heeft deze zaak een effect op de manier waarop journalisten hun job uitoefenen. Volgens Jameel Jaffer, de directeur van het Knight First Amendment Institute in New York, heeft de zaak Assange wel degelijk vergaande gevolgen: ‘Goed voor Assange, goed voor Biden, slecht voor de persvrijheid, maar niet de catastrofe die het had kunnen worden.’ Jaffer doelt daarmee op het feit dat er geen veroordeling is na een proces ten gronde. In een reactie bij persbureau Reuters voegde hij daar aan toe: ‘Dit werpt een lange schaduw over de belangrijkste soort journalistiek, niet alleen in de Verenigde Staten, maar over de hele wereld.’

In het Verenigd Koninkrijk reageerde ook Alan Rusbridger, voormalig hoofdredacteur van The Guardian ten tijde van de WikiLeaks-publicaties. Hij ziet de behandeling van Assange in het Verenigd Koninkrijk, waar hij vijf jaar onder een zeer streng regime in de gevangenis zat, als een betreurenswaardige waarschuwing voor journalisten en klokkenluiders om zich voortaan stil te houden.

Uiteindelijk had president Biden er ook voor kunnen kiezen de zaak te laten vallen. De internationale druk daarvoor was groot genoeg. En dat was voor de internationale staat van de persvrijheid een goede zaak geweest. Want wie waagt zich nu, nadat de grote voorvechter van Grondwettelijke Vrijheden die de VS claimen te zijn, nog aan ophefmakende onthullingen die regimes in verlegenheid kunnen brengen?