Zich bedenken is ook denken

‘Sapere aude’ (durf te denken) is hét motto van de Verlichting. Dat werd enkele dagen geleden mooi uitgelegd door Jurgen Slembrouck in een artikel op vrtNWS.be: ‘De geesteshouding om zelf te denken veronderstelt immers de vrijheid om dingen in vraag te stellen en staat haaks op de fundamentalistische gedachte dat je dingen voor waar moet aannemen.’

Heel kort samengevat: we moeten de vrijheid hebben om alles in vraag te stellen. Ik zou er een heerlijke paradox van kunnen maken en stellen dat we dus het motto van de Verlichting in vraag moeten durven stellen, waardoor we het verlichtingsdenken op haar grondvesten laten daveren. Dat wil ik echter niet doen.

Laat ons de gedachte van Jurgen Slembrouck gewoon even aanhouden. Daaruit volgt onder andere dat we de dingen die door verlichtingsdenkers zijn gezegd en geschreven niet zomaar voor waar moeten aannemen, maar deze moeten durven onderwerpen aan een kritische blik. We mogen niet zonder slag of stoot schatplichtig worden aan eerdere uitspraken, gedachten of beslissingen. Zo’n houding zou namelijk haaks staan op het verlichtingsdenken.

Euthanasie

Sta me toe dit toe te spitsen op het euthanasiedebat. Het is mijn stellige mening dat we daar dringend nood hebben aan een gedurfd doordenken en heroverwegen. Wie het debat in de media volgt, krijgt de indruk dat er maar één legitiem argument is, namelijk zelfbeschikkingsrecht, waarbij elk ander argument van tafel geveegd wordt. In 2017 ‘vierden’ we 15 jaar euthanasiewet. Open Vld senator Jean-Jacques De Gucht greep dat aan om het euthanasiedebat opnieuw te openen in de richting van voltooid leven. Zelfbeschikking blijkt daar een centraal thema. De Gucht zei: ‘Wanneer mensen aangeven dat ze levensmoe zijn, wie zijn wij dan als maatschappij om te zeggen dat ze moeten blijven leven?’ Iets gelijkaardigs hoorden we in 2015 ook bij verlichtingsdenker wijlen Etienne Vermeersch toen hij schreef dat zelfbeschikkingsrecht in het euthanasiedebat à la limite centraal moet staan.

Is dat per se de enige weg? En waar leidt die weg ons naartoe? Enkele weken geleden heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens erin toegestemd om zich te buigen over de zaak van Tom Mortier (zie o.a. De Standaard van 8 januari 2019). Zijn moeder kreeg euthanasie wegens depressie, zonder dat aan alle voorwaarden voldaan werd. Zo werd de zoon hierin, naar eigen zeggen, niet gekend. Het EHRM zal zich in deze uitspreken, dat hoef ik hier niet te doen, maar niettemin lijkt duidelijk dat de familie niet (of minstens onvoldoende) gekend is in de euthanasieprocedure. Wat mij betreft is dit geval een wake up call.

Een verlichte maatschappij zonder grenzen?

We beweren dat we in een verlichte maatschappij leven, maar betekent verlichting altijd meer zelfbeschikkingsrecht? Ja, zullen de verlichtingsdenkers zeggen. Zelf nadenken, zelf beschikken, zelf beslissen is het hoogste goed! Mogen er dan geen grenzen zijn?

Bij nader inzien blijkt het zelfbeschikkingsrecht toch niet zo absoluut te zijn. Ik noem verder twee voorbeelden, waarin we zien dat verlichtingsdenker Etienne Vermeersch zelf voorstander was van grenzen.

We weten dat voor Vermeersch dé oorzaak van heel wat problemen, waaronder de klimaatproblematiek, te vinden was in overbevolking. ‘Geboortes aanmoedigen is het laatste wat moet gebeuren’, las ik in de krant (GVA, vrijdag 25/01/2019). Consequent was hij wel: hij koos ervoor om geen kinderen te hebben. Wat hem betrof, mocht (moest) er meer aangestuurd worden op geboortebeperking. Hij ging gelukkig niet zo ver om te ijveren voor actieve geboortebeperking, zoals dat in China decennialang het geval geweest is (en nu op de helling staat). Niettemin noemde hij het in Knack  volstrekt immoreel dat mensen zoveel kinderen mogen hebben als ze willen. Dat lijkt me een grens aan het zelfbeschikkingsrecht.

Hoofddoekenverbod

Een ander idee van Vermeersch: ‘Er moet een hoofddoekenverbod zijn in secundaire scholen. Jonge mensen moeten hun persoonlijkheid nog helemaal ontdekken. Dat moet in een vrije omgeving kunnen gebeuren.’ (GVA, vrijdag 25/01/2019). Het gaat me niet over de inhoud van dat debat, maar over de uitspraak an sich. Wat me opvalt is dat voor Vermeersch hier een verbod samengaat met een vrije omgeving. Daarmee stelt hij eveneens een grens aan het zelfbeschikkingsrecht van individuen, maar doet het voorkomen alsof het geen grens is.

Kortom, verlicht filosoof Vermeersch stelde zelf ook bepaalde grenzen voor of wou ze stellen aan het zelfbeschikkingsrecht: hoofddoekenverbod, geboortebeperking. Ook het verlichtingsdenken heeft met andere woorden bepaalde spelregels die de vrije omgeving beperken. Ik ben niet tegen spelregels, maar het stoort me dat de gedachte meegegeven wordt dat in onze maatschappij elk individu alle ruimte heeft om zich vrij te ontplooien, terwijl er niet toegegeven wordt dat er heel wat spelregels zijn.

Durven denken

Mijn punt is het volgende. We moeten, volgens het principe van de Verlichting, durven denken, dingen in vraag stellen, niet zomaar alles voor waar aannemen. Als we die vrijheid hebben, dan moet er ook ruimte zijn om ingeslagen wegen weer te verlaten. Ik pleit ervoor dat we open durven zijn in debatten over bijvoorbeeld euthanasie. Waarom zou het a priori vastliggen dat we neigen naar nog meer beschikkingsrecht? In het licht van de vaststelling dat grote verdedigers van de vrijheid ook grenzen stellen aan het debat is dat zelfs bevreemdend. Zijn dan alleen hun grenzen toegelaten? Daarmee worden mensen uitgesloten die het debat anders invullen dan zij.