Berouw na schaamte

‘Terugkijkend op het verleden, met grote wroeging over de oorlog, bid ik dat deze tragedie zich nooit meer zal herhalen. Ik druk mijn diepste medeleven uit met diegenen die sneuvelden tijdens de strijd en de wreedheden van de oorlog.’ Met deze woorden drukte de 81-jarige Japanse keizer Akihito zijn berouw uit voor de wreedheden die Japan heeft begaan tijdens de Tweede Wereldoorlog. 

De kans dat U de voorbije dagen over dit bericht hebt gelezen is niet onbestaande. Het officiële einde van de Tweede Wereldoorlog mag dan wel 15 augustus zijn, toen Japan instemde met de Verklaring van Potsdam en nadien haar overgave formaliseerde op het dek van het Amerikaanse marineschip USS Missouri, in onze contreien plaatsen we dit meestal op 7 mei, toen nazi-Duitsland capituleerde. Het is dus niet te verwonderen dat de aandacht voor de oorlog in de Grote Oceaan hier niet zo levend is. Maar de woorden van Akihito zijn daarom niet minder gewichtig.

De wreedheden die Japan heeft begaan tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn genoeg gedocumenteerd. Toch heeft het zeventig jaar geduurd alvorens er een formeel ‘berouw’ kwam van de hoogste gezagsdrager in Japan, keizer Akihito. In het Japanse systeem heeft de keizer geen formele macht meer. Deze ligt volledig in handen van de regering en de uiterst machtige ambtenarij. De keizer houdt zich niet bezig met het dagelijkse wheelen and dealen tussen overheidsfunctionarissen en de bedrijfswereld, wat zo eigen is aan de Japanse politiek. Liever legt hij zich toe op de studie van wetenschap en geschiedenis binnen de muren van het keizerlijk paleis, in hartje Tokyo. Maar de keizer is wel de veruitwendiging van het Japanse natiegevoel: hij is meer paus dan staatshoofd.

Symbolisch is de berouwbetuiging van enorm belang. Voor het einde van de oorlog in de Grote Oceaan eiste toenmalige Amerikaanse president Harry Truman dat een overgave van Japan alleen kon samengaan met het aftreden van de keizer. De rol en de verantwoordelijkheid van Hirohito in de oorlog in Oost-Azië blijven tot op vandaag uiterst gevoelig thema’s in Japan. Officieel heet het dat de keizer – als apolitiek figuur – niet betrokken was in de oorlogsplannen van het kabinet en het leger. Maar deze uitleg lijkt weinig plausibel voor de meeste historici. Indirect werd hij zeker op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen door het oorlogskabinet en de militaire leiding.

Uiteindelijk stemden de Amerikanen in met het gegeven dat de keizer, ook na de overgave, mocht aanblijven. Het zou dan nog tot 15 augustus duren alvorens Japan met de overgave instemde en de keizer in een rede zijn volk toesprak. Nochtans was het al jaren duidelijk dat het Japanse leger en marine de strijd zou verliezen. De slag bij het atol Midway – in juni 1942 – was al keerpunt in de oorlog in de Grote Oceaan. Na dit ‘Japanse Stalingrad’ raakte de keizerlijke marine langzamerhand haar overwicht kwijt en kwam ze in het defensief terecht. Het zou nog drie jaar duren alvorens de oorlog in het Oosten zou culmineren met het inzetten van twee atoombommen op Hiroshima en Nagasaki: de eerste en enige keer dat deze massavernietigswapens op het oorlogstoneel zijn ingeschakeld. 

De keizer mocht aanblijven maar verloor zijn kleren: naast het uitkleden van de keizerlijke functie tot een ceremoniële invulling kreeg Japan een pacifistische grondwet opgedrongen en moest het land Amerikaanse legerbasissen toestaan op haar grondgebied. Beide gegevens bepalen in grote mate ook vandaag nog het politieke debat in het land van de rijzende zon. Het aanpassen van het pacifistische artikel IX van de grondwet, zoals vooropgesteld door de huidige eerste minister Shinzo Abe, wekt bij de oudere bevolking nog steeds angstbeelden op. Japan mag dan de afgelopen vijftig jaar uitgegroeid zijn tot de derde economische macht ter wereld, in de internationale politiek probeerde het zo afzijdig mogelijk te blijven. Ook de aanwezigheid van Amerikaanse soldaten op de zuidelijke eilanden blijft voor controverse zorgen.  

Niettegenstaande zijn verleden, en zijn uitgeklede functie, stond Hirohito toch vooral symbool bij de Japanners voor het naoorlogse herstel en de uitbouw tot economische supermacht. De dood van Hirohito in 1989 viel bijna samen met het openbarsten van de vastgoedzeepbel in Tokyo, gevolgd door twintig jaar economische stagnatie. 

Gezien dit ‘keizerlijk’ verleden zijn de woorden van Hirohito’s broer zoon dus op alle vlakken historisch te noemen. Ook in de diplomatieke relaties tussen Japan en haar buurlanden blijft de oorlogsgeschiedenis een niet te onderschatten factor. Grote buur China zal geen kans onbenut laten om Japan te wijzen op haar historische schuld met betrekking totde inval van Mantsjoerije en de slachtig van Nanjing. Hoe belangrijk geschiedenis is in Oost-Azië bewijst onder meer de territoriale conflicten tussen bijvoorbeeld Japan en China (over de Senkaku/Diaoyu-eilanden). Maar ook met Zuid-Korea, nochtans een geallieerde, blijven er spanningen bestaan (over de Tokodo/Dokdo-eilanden), die ook hun oorsprong vinden in de Tweede Wereldoorlog. 

Of de woorden van Akihito een kentering in de relaties tussen Japan en haar buurlanden teweeg zal brengen is twijfelachtig: daarvoor staan er teveel andere politieke en economische belangen op het spel. Maar het wijst wel op een Japan dat – drie generaties later – eindelijk haar oorlogsverleden kan en wil plaatsen, iets wat bijvoorbeeld Duitsland al decennia geleden heeft gedaan en wat uiteindelijk heeft geleid tot Europese samenwerking en integratie. 

Ook Japan staat vandaag voor gigantisch grote uitdagingen: deflatie, een lage economische groei, een afkeer bij de bevolking ten aanzien van de politieke klasse (hoewel Abe de laatste jaren wel voor stabiliteit heeft gezorgd) en vooral de omgang met een snel vergrijzende bevolking. Net als in de psychologie zorgt berouw op termijn voor meer gemoedsrust dan schaamte. Gemoedsrust die Japan nodigt heeft om haar vele uitdagingen aan te pakken.