Exit Claude Lanzmann, schepper van het finale opus over de holocaust

Claude Lanzmann is enkele dagen geleden gestorven.  Hij was 92. Het is het einde van een bewogen leven. Zijn magnum opus Shoah (1985) over de nazivernietigingskampen blijft. Negen uur lang,  maar tegenwoordig gewoon te zien op You Tube, mét Engelse ondertiteling.  

De Haas van Patagonië

Kent u De Haas van Patagonië, of beter nog: Le Lièvre de Patagonie (want niets gaat boven het origineel, hoe verdienstelijk de vertaling ook mag wezen)?

Deze ‘Haas’ is het met passie en grote levendigheid vertelde verhaal van het onstuimige, boeiende, soms tragische maar ongemeen interessante leven van deze Claude Lanzmann, filosoof, schrijver, journalist en wellicht bovenal filmmaker. Het verhaal van de telg uit een niet-religieuze joodse familie (afkomstig van Wit-Rusland). Ondergedoken in Vichy-Frankrijk sluit hij zich  op zijn achttiende aan bij een communistische verzetsorganisatie. Na de oorlog gaat hij filosofie studeren in Tübingen (hij wilde, zo zei hij later, eindelijk eens Duitsers in burgerkleding zien) en werkt enige tijd als lector aan de Freie Universität, in de Amerikaanse sector van het nog lang niet uit het puin herrezen Berlijn.

Trio met Sartre en De Beauvoir

In deze memoires krijgen we een beeld van leven en loopbaan van deze man. Per definitie is dat een subjectief beeld, maar welk een leven!  In Parijs aan het werk als journalist, vooral voor de boulevardpers, ontmoet hij Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir met wie hij een merkwaardige ménage à trois gaat vormen. Is De Beauvoirs verhouding met Sartre platonisch, met Lanzmann is dat duidelijk niet het geval. Hij treedt toe tot de redactie van het invloedrijke politieke en literaire tijdschrift Les Temps Modernes, wordt er in 1986 bij het overlijden van De Beauvoir de hoofdredacteur van, en blijft dat tot zijn dood.

Lanzmann, na zijn affaire met De Beauvoir driemaal getrouwd, zal in zijn avontuurlijke professionele leven de controverse niet uit de weg gaan. In 1958 trekt hij naar Noord-Korea, hij gaat tekeer tegen de doodstraf (in Frankrijk pas in 1981 afgeschaft onder Mitterrand). Hij verzet zich luidkeels tegen de Franse repressie in Algerije, wat in de jaren 50 zowat neerkwam op landverraad. Hij schuwt de polemiek niet en blundert ook af en toe. Zo heeft hij lang geweigerd toe te geven dat de moordpartij in het Poolse Katyn, waar in 1940 ruim 20.000 Poolse officieren en burgers werden vermoord, het werk was van de Sovjets en niet van de nazi’s.  Dat was anticommunistische propaganda, hield hij lang vol. Aan het stalinisme heeft hij inmiddels onder andere in Noord-Korea een grondige hekel gekregen.

Lanzmann is een hartstochtelijke verdediger geworden van de staat Israël, die tenslotte uit de Shoah ontstaan is. Hij leert het land kennen en gaat het bewonderen, al is die bewondering niet kritiekloos. Het zijn ook de Israëli’s die Lanzmann de opdracht geven een film te maken over de vernietigingskampen, iets van anderhalf of twee uur, binnen een redelijke tijd af te leveren. Ze hebben er evenmin als Lanzmann zelf op dat moment een vermoeden van waar ze juist aan beginnen; wanneer blijkt dat het project uit de hand loopt trekken ze zich terug.  

Monumentale film over de holocaust

Zijn reputatie dankt Lanzmann natuurlijk aan deze monumentale film ‘Shoah’. De jongeren onder ons zullen hem allicht niet gezien hebben, maar wellicht doet zich nu de kans voor om dat werk waaraan Lanzmann 12 jaar van zijn leven wijdde, (opnieuw) te bekijken. Ze nemen dan best de dag vrij, want de film neemt ongeveer 9 uur in beslag. In totaal had Lanzmann 350 uur opnamemateriaal. Simone de Beauvoir verzamelde fondsen om de kosten te dekken.

Het is naar veler oordeel de beste film ooit over de holocaust. Het bijzondere eraan is dat er geen van de zo vaak herhaalde archiefbeelden van vernietigingskampen (niet te verwarren met concentratiekampen, zegt Lanzmann) in te zien zijn, of van uitgemergelde holocaustslachtoffers. Voor 90% bestaat de film uit  getuigenissen van slachtoffers én van daders. Lanzmann filmt ook in drie vernietigingskampen (Chelmno, Auschwitz-Birkenau en Treblinka) zoals die er in 1980 uitzien. Overigens: ook voor wie de film niet kan of wil zien is de wordingsgeschiedenis ervan — uitvoerig behandeld in De Haas van Patagonië — zonder meer fascinerend.

Het verhaal van kapper Bomba

Onvergetelijk is bijvoorbeeld het verhaal van de geïnterneerde Pool Abraham Bomba, en hoe Lanzmann daarbij te werk ging. Bomba, was de haarkapper die op bevel van de SS  in Treblinka de haren van de vrouwen en kinderen moest knippen voor ze naakt naar de gaskamer gedreven werden. Het is niet zonder overredingskracht dat Lanzmann Bomba er weet toe te brengen zijn  verhaal te doen: “Wij scheerden ze niet kaal , we gingen echt als kappers te werk, zodat ze er netjes uitzagen… Je voelde niets meer, als je dag en nacht tussen de lijken werkt voel je niets meer”. Dan volgt een lange stilte.

Het verhaal van Bomba, die in 1980 al lang met pensioen is, voor de gelegenheid nog eens haren knippend in een Amerikaans herenkapsalon (waar Lanzmann off screen de vragen stelt) is onvergetelijk. Wil Bomba eerst niet veel kwijt, met veel geduld en aandringen komen Lanzmann en de kijker steeds meer te weten: ja, sommige slachtoffers herkende hij, voor ze op het kappersbankje moesten gaan zitten. Ze kwamen net als hij uit Czestochowa (Polen). “Mijn vriend-kapper moest zelfs zijn eigen vrouw en dochter kappen, en kon niet eens met ze praten, het zou hem zijn leven hebben gekost”.

De tranen van Bomba, dat was de shoah, zegt Lanzmann. Hij vertelt hoe hij deze scène liet zien aan scholieren uit de Parijse banlieue.  De meeste van die leerlingen waren Noord-Afrikanen. “Ze waren diep onder de indruk van de kapper die zijn tranen verbeet, zijn lange stiltes, vooraleer hij het kon opbrengen verder te praten, sommige van de jongeren waren tot tranen toe bewogen: ze wisten zich met Bomba te vereenzelvigen. Ze begrepen …”

Het is maar een passus onder vele. Ook de daders komen aan het woord, zoals die nazi-bureaucraat die uitlegt hoe het spoorverkeer van de steden naar de kampen georganiseerd was maar benadrukte dat hij het daarmee zo druk had dat hij niet besefte dat de treinen joden naar de dood brachten. Of de omwonenden van de kampen die wel van wanten wisten, maar zich uit pure angst gedeisd hielden.

Eindeloos geduld

Shoah is het resultaat van eindeloos geduld, inlevingsvermogen, tact en vindingrijkheid. Soms wordt met verborgen camera gefilmd, soms werkt Lanzmann met een vals identiteitsbewijs. De gedetailleerd beschrijving van hoe hij te werk ging voor zijn gesprek met SS-er Franz Suchomel leest als een thriller. Suchomel is zich niet bewust van de verborgen camera, maar laat zich wel met klinkende munt betalen voor zijn verhaal over Treblinka, waarvoor hij enkele jaren eerder al een celstraf had uitgezeten. De werkwijze lokte bij sommigen onvermijdelijk kritiek, maar gezien het belang van het onderwerp was ze onvermijdelijk. Welke kleine Eichmann zou zich overigens vrijwillig onder het oog van  een camera hebben laten interviewen?

Het onderwerp zou Lanzmann niet meer loslaten, nog maar onlangs is De vier zusters in omloop gebracht, het getuigenis van vier vrouwelijke slachtoffers van Joseph Mengele, die de kampen wisten te overleven.    

Lanzmann, de versierder

Een en ander verhinderde Lanzmann niet met volle teugen van het leven te genieten. Hij was bepaald geen asceet. Hij was wat de Fransen ‘un homme à femmes’ noemen. In Napalm, een film die hij nog in 2017 in Cannes toonde, keert hij terug naar Noord-Korea met een verhaal over een kortstondige, stormachtige maar tot mislukken gedoemde amourette in 1985 met een verpleegster in het rijk van Kim, die ook al tragikomische passages opleverde in De Haas van Patagonië.    

De Nederlandse NRC-columniste Joyce Roodnat onthulde onlangs in de beste #MeToo-stijl dat hij haar tijdens een interview in 1985 bepotelde, wat ze enigszins lijdzaam onderging, omdat ze per se dat gesprek voor haar krant wou. Zonder dit grensoverschrijdend gedrag te minimaliseren: zijn Shoah staat als een huis. Vaarwel, Claude Lanzmann.