Danneels, kardinaal van zijn tijd

Kardinaal Godfried Danneels is gestorven. In de overzichten krijgt het seksueel misbruik een grote aandacht, maar het enkel daarover hebben zou de man oneer aandoen. Hij was 31 jaar aartsbisschop van Mechelen-Brussel en was zo de Johannes-Paulus II van Vlaanderen, het gezicht van de kerk, naar binnen en naar buiten.

Katholiek Vlaanderen

Godfried Danneels werd geboren op 4 juni 1933 in Kanegem (Tielt) als oudste van zes in een onderwijzersgezin. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog groeide hij op in het katholieke Vlaanderen. Na zijn opleiding als priester kon hij verder studeren en behaalde hij een doctoraat in de theologie in Rome. Kort daarop werd hij benoemd tot geestelijk directeur van het Grootseminarie van Brugge door Mgr. De Smedt. Danneels was toen ‘amper’ 26 jaar en kreeg een verantwoordelijke functie aan het grootseminarie. In zijn memoires staat het verhaal dat priesterstudenten hem in de gang vaak vroegen in welk jaar hij zat. Zijn moeder gaf mede zijn keuze in om niet verder te gaan in de academische wereld. Zij merkte hem op dat hij toch geen priester was geworden om zich in studie te begraven.

Danneels was geestelijk directeur van het seminarie tijdens het Tweede Vaticaanse Concilie. De Brugse bisschop De Smedt speelde daar toen een opvallende rol met pleidooien voor een opener kerk. Hij kon bij de priesterstudenten toen zelf de grote verwachtingen ervaren die het Concilie van 1962-1965 opriep. Grote verwachtingen die bij velen zouden omslaan in een grote ontgoocheling. Zeker ook na het publiceren van de encycliek Humanae Vitae.

(Aarts-)bisschop

In 1977 werd Danneels bisschop van Antwerpen en amper twee jaar later aartsbisschop van Mechelen-Brussel. In 1983 werd hij kardinaal. Een blitzcarrière. Hij kon twee keer deelnemen aan een conclaaf. In 2005 en in 2013.

In 2005 maakte Kardinaal Danneels deel uit van een groep die de kerk na Johannes-Paulus II een meer open richting wou insturen. De zogenaamde groep van Sankt-Gallen, naar de plaats waar de groep Europese bisschoppen samenkwamen. Ze besloten om bij het conclaaf collega-kardinalen te overtuigen om voor de Argentijn Bergoglio te stemmen. De ontgoocheling na de verkiezing van Joseph Ratzinger tot Benedictus XVI was zichtbaar bij Danneels. Hij was ontgoocheld. Jorge Bergoglio was toen de kardinaal met het tweede meest aantal stemmen. Maar daarover piepte niemand meer.

De ontgoocheling van Danneels was ook zichtbaar toen hij in 2010 werd opgevolgd door André-Joseph Léonard als aartsbisschop. Hij zag er de vrees bewaarheid dat de nieuwe paus niet uit was op de veranderingen in de kerk die hij wou.

Progressieve Kardinaal

Na 2013 wordt aan die groep van Sankt-Gallen mythische proporties toegeschreven. Omdat hun kandidaat uiteindelijk toch paus werd. Maar toen kwam de groep al niet meer samen. Conservatieven zagen Danneels als een spin in het web in de progressieve kerk. En ook de media zag hem graag als de progressieve kardinaal in Mechelen. Maar bovenal was Danneels een kind van zijn tijd. Zoekend naar een manier om de veranderende kerk te leiden in een veranderende maatschappij. Hij is progressief zoals paus Franciscus progressief is, ouderwets, gegrond in het christendom van hun jeugd. Open en luisterend, pastoraal en niet dogmatisch, maar in de kern heus niet zo ver van Benedictus. Het zit meer in de manier waarop.

De opluchting was groot bij Danneels toen zijn ‘poulain’ Josef De Kesel in 2015 de nieuwe aartsbisschop van Mechelen werd. Sommigen zagen er ook zijn hand in en meten hem een groot aandeel in die benoeming aan. Met De Kesel in Mechelen, Johan Bonny in Antwerpen en Lode Aerts in Brugge zijn al zeker drie erfgenamen van Danneels bisschop in Vlaanderen. De kans is groot dat daar met de nieuwe bisschop van Gent, die op dit moment gezocht wordt, nog een vierde bijkomt.

Seksueel misbruik

Toedekken van seksueel misbruik, dat is wat Danneels werd aangewreven na de vraag om te bemiddelen voor toenmalig bisschop Roger Vangheluwe. Bemiddelen heeft hij geprobeerd. Zoals hij dat onder kerkelijke gezagsdragers gewoon was. Maar de tijden waren veranderd. De moraal was veranderd. De kerk hoorde niet meer alles in der minne en onder elkaar te regelen, maar streng te zijn. ‘Een inschattingsfout’ noemde hij dat later. Dat was het inderdaad, één die hem zwaar werd aangerekend.

Danneels kreeg zo, na zijn jaren trouwe dienst, één van de eerste slagen in een reeks die de kerk nog zou krijgen. Het bracht een waterval van misbruikschandalen en toedekking ervan in de kerk naar boven. We zijn nog niet aan het einde van dat verhaal. De realiteit is waarschijnlijk dat de generatie van Danneels meer wist dan ze laten uitschijnen. Dat zo’n dingen ‘geregeld’ werden zonder dat aan de grote klok te hangen. Zeggen dat hij gesprekken met slachtoffers niet aankon is misschien wat verregaand. Danneels luisterde wel, maar dacht toch vooral aan zijn taak als bisschop om de kerk te leiden en minder aan de slachtoffers. Danneels was ook daar een kind van zijn tijd. Maar het katholieke Vlaanderen is en was voorbij.

Danneels politiek

Dat katholieke Vlaanderen was ook politiek voorbij. Danneels wordt verweten de legalisering van abortus en euthanasie niet genoeg tegen gehouden te hebben. Alsof een Mechelse kardinaal dat vandaag in dit land nog kan. Die tijd is voorbij. Danneels probeerde wel aanwezig te zijn in het publieke forum. Maar ook bij hem zag je de schroom daarvoor en voorzichtigheid daarbij. Het verschil met het katholieke Vlaanderen en de maatschappelijke rol die de kerk toen speelde was heel groot. De kerk worstelt tot op de dag van vandaag met de plaats die ze in politieke en maatschappelijke debatten moet innemen. Zeker nu ook de laatste steunpilaar van de oude verzuiling, de katholieke partij, lijkt te tanen.

Danneels was een intellectueel, een theoloog die tot de pastoraal geroepen werd. Hij is altijd een intellectueel gebleven. Hij is altijd theoloog gebleven. Hij bleef schrijven. Niet enkel academisch, maar ook naar een breder gelovig publiek dat hij wou inspireren. Danneels was geliefd in de kerk in Vlaanderen en daarbuiten, graag gezien en graag gehoord. Een wijs man, met op het einde een smet op zijn blazoen, een smet die zich ondertussen over heel de kerk heeft verspreid. Ook daarin was hij een kind van zijn tijd.