De politieke zwanenzang die brexit heet

Brexit stemt tot nadenken. Dat geldt in de eerste plaats voor de protagonisten, de Britten zelf. Een democratie kan niet zonder burgers die kritisch kunnen nadenken. Dat leert ons de collectieve herinnering.

Denken we even terug aan de tijd van de jonge premier van het Verenigd Koninkrijk, sir Winston Churchill. Niemand minder dan één van de hoofdrolspelers van het Leave-kamp, Boris Johnson, publiceerde vorig jaar zijn met verve geschreven biografie over Churchill:  The Churchill Factor. How One Man Made History. Door zijn rotsvast geloof in de democratische vrijheid weerstond de jonge Churchill de bekoring van de toenmalige Britse toppolitici om zoete broodjes te bakken met Hitler in naam van de vrede in Europa. Dat iemand als Boris Johnson het voortouw heeft genomen van het Leave-kamp is een slecht teken aan de politieke denkwand. Johnson weet nochtans goed wat politieke moed inhoudt op het uur van belangrijke politieke beslissingen op de scène van het voortschrijdend democratisch proces in Europa. En toch is hij bezweken voor de verleiding van een terugkeer naar de 19e eeuw. Die eeuw is getekend door de opmars van de ideologie en in het bijzonder die van het nationalisme. Die ideologie heeft ooit Europa meegesleurd in de Frans-Duitse Oorlog van de tweede helft van de 19e eeuw. Die oorlog legde de weg open voor de twee wereldoorlogen in de eerste helft van vorige eeuw. In de morele nasleep van die beide oorlogen, is de idee van een democratisch Verenigd Europa geboren.

Het EU-project is gegroeid in het denken van moedige politici die het failliet van de ideologie in het algemeen en die van het nationalisme in het bijzonder hadden begrepen. Een krappe grote meerderheid van de Britten leidt vandaag blijkbaar aan een beginnende dementie, aan een falen van het kortetermijngeheugen. Het waren vooral de Britten die in de loopgraven rond Ieper en de Somme weerstand hebben geboden tegen de Duitsers die in het begin ervan opgezwollen waren van nationale trots. Churchill was erbij en stond in Flanders’ Fields op zeker ogenblik bijna oog in oog tegenover de jonge Duitse soldaat Adolf Hitler. Kort daarna stond Churchill aan het hoofd van het politieke en militaire verzet tegen de antidemocratische ideologie van Führer Hitler en de zijnen, die nog meer dan in de Eerste Wereldoorlog hun Germaanse, nationalistische hybris cultiveerden.

Wie het finale brexit-debat in het Wembley-stadion in London op de BBC heeft gevolgd, heeft tot zijn verbazing kunnen zien en horen dat noch het Leave-kamp noch het Remain-kamp durfden verwijzen naar de collectieve ervaring van de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Dat is dramatisch voor de toekomst van Europa. Zonder collectieve herinnering aan het politieke avontuur van de Europese democratie heeft die geen gedragen toekomst. Heel wat Britten zouden vandaag anders stemmen, beweren ze. Die regretters hadden beter moeten nadenken. Indien ze hadden beschikt over een ontwikkeld en gevormd democratisch bewustzijn, dan hadden ze geluisterd naar de sterke argumenten van de grote meerderheid van experten en de Remain-politici onder leiding van de nieuwe burgermeester van London, Sadiq Khan.

Te veel Britten hebben zich laten inpakken door de retoriek van het nationalistische eigenbelang, de gezwollen retoriek die de ideologieën van allerlei slag sinds de 19e eeuw altijd hebben gehanteerd. Die retoriek bedient zich van het podium van de democratische vrijheid om de massa’s als politiek instrument te bespelen en als hefboom te gebruiken om legaal politieke macht te verwerven. Daartoe bespelen ze sinds de 19e eeuw bij voorkeur de zogenaamde nationale gevoelens. De ideologen van dienst zingen de lof van hun grootste uitvinding, die van de nationale identiteit, waarbij ze met groot gemak oproepen om die identiteit te verdedigen en versterken tegenover de vijand. Dergelijke retoriek beheerste de campagne van het Leave-kamp, daarbij gesteund door de overgrote meerderheid van de Britse tabloids. Tijdens het finale BBC-debat lachten de drie advocaten van het Leave-kamp onder aanvoering van Boris Johnson, de vraag van de Remain-kampers om hun concreet plan na de Brexit te ontvouwen, weg en lieten ze listig hun zelfde nationalistische plaatje afspelen. Nochtans formuleerden de Remain-kampers hun argumenten en kritische vragen zeer duidelijk en helder. Maar het is eigen aan politieke ideologen om telkens opnieuw hetzelfde nationalistische refreintje te blijven zingen en bewust het denkvermogen van het kiespubliek te verlammen.

Dergelijke nationalistische retoriek die Nigel Farage als Europees parlementslid op kosten van de Europese burgers al jaren zingt, is ook hoorbaar in het discours, die naam onwaardig, van presidentskandidaat Donald Trump. Het leidmotief van zijn ideologische retoriek luidt immers ‘Make America Great Again’. Toch zeer vreemd dat zowel de brexit-politici als Trump hun respectievelijke land groot willen maken op kosten van de democratie en dat in een tijdgeest eigen aan een zich globaliserende wereld. In dat tegenlicht gezien, is het logisch dat het grootste deel van de Britse jongeren tegen brexit hebben gestemd. Zij beleven de democratische vrijheid door te reizen, te surfen op het wereldwijde net en te genieten van internationale concerten, films en televisieseries. Zij beoefenen dagelijks de relativiteit van geografische en etnische grenzen. Dat is de dagelijkse praxis van een democratisch zelfbewustzijn. Die jonge Britse generatie zal binnen een of twee decennia politiek actief worden en de historische vergissing van hun huidige machtsgeile politici opnieuw wegwerken. Beter dan Johnson zullen ze hiermee de herinnering aan de moedige, democratische politicus Churchill in ere houden.

Brexit bewijst dat het democratisch bewustzijn van de burgers van de 27 EU-landen en van Schotland, Noord-Ierland en de Britse jeugd uiteindelijk sterker blijkt te zijn dan het ideologische lied van het nationalisme dat sommige politieke en anti-Europese leiders her en der in Europa nog willen blijven zingen. Brexit zal weldra blijken de zwanenzang te zijn van het 19e-eeuwse, antidemocratische en anti-Europese nationalisme, gezongen in het tweede decennium van de 22e eeuw.

De auteur is emeritus hoofddocent filosofie en auteur van o.a. Levensbeschouwing democratisch belicht. 

Foto: (c) Reporters