De wijsheid van Marcus Aurelius als lichtbaken

‘Wat we doen in ons leven, laat echo’s achter in de eeuwigheid’, aldus de Romeinse keizer en filosoof Marcus Aurelius (121–180). Zijn heldere geest bracht overzicht in een woelige tijd, zoals ook de huidige tijd woelig is.

Een van de gevaarlijkste dingen die er in de politiek kunnen gebeuren, is dat je in het defensief wordt gedrukt. De negatieve gebeurtenissen stapelen zich maar op. Van willekeurige moordpartijen op stranden en bij meertjes waar gezinnen de warmte ontvluchten, tot aan censuurmaatregelen en de EU-schuldenunie. Zij zijn zó ontmoedigend dat je nog slechts toekomt aan het bekritiseren van het verval.

Negativiteit dreigt de geest te overweldigen

Deze stortvloed aan negativiteit neemt de geest in beslag en maakt het moeilijk om nog een eigen wenkend perspectief neer te zetten. Iets als een gloedvol verhaal over waar de samenleving heen moet, met lichtpunten aan de horizon. Bijvoorbeeld een inspirerende vertelling over de vaderlandse ontdekkingsreizen of de bouw van de Deltawerken, waarbij mannen van staal de weerbarstige natuur bedwongen.

In twee artikelen [1 en 2] over het Europese schuldgevoel werd duidelijk dat het huidige mensbeeld niet meer functioneert. Het is een mengsel van puriteinse zendingsdrang — het alle zielen willen redden — met op de achtergrond de chaos van het multiculturalisme, en met progressief-marxistisch maakbaarheidsdenken. Dit maakt het nuttig om de geschiedenis te onderzoeken en ons te spiegelen aan bijvoorbeeld de Romeinen. Aan de hand hiervan kunnen we uitgaan van kracht in plaats van zwakte, en kunnen we daaruit nieuwe bezieling putten.

Je ware vijand

Als staatsman kreeg Marcus Aurelius te maken met plunderingen, epidemieën en Germaanse invallen: hij hield zich staande door meditatieve brieven te schrijven aan zijn leermeester Fronto. Marcus Aurelius trok zich op aan de stoïcijnse filosofie, wat wil zeggen, de filosofie van het rimpelloos gemoed.

Hoe gelukkig je bent in het leven hangt volgens deze stroming af van de kwaliteit van je gedachten. Omgekeerd kan geen vijand je meer ellende bezorgen dan dat je eigen gedachten toelaten. Veel kan worden teruggebracht tot ‘Geef me de rust om te leven met de zaken die ik niet kan beïnvloeden, geef me de moed om te beïnvloeden wat wél in mijn macht ligt, en schenk me de wijsheid om het verschil te zien.’

Hoe meer belang we hechten aan alles buiten onze controle, hoe minder controle we overhouden, schreef Marcus Aurelius in zijn boek Meditaties, oftewel Ta eis heauton (aan zichzelf). Gedurende zijn leven zou een slaaf achter hem aanlopen die hem steeds in de oren fluisterde: ‘Ook u, meester, bent slechts een mens.’

Via tegenslag naar nieuw succes

De buitenwereld dringt bepaalde voorstellingen aan ons op, bijvoorbeeld dat er een gouden ring is, dat ik die ring verlang, en dat er hierom een ‘touwtje’ zou bestaan tussen mijn gemoed en die ring. Maar deze emotie is een verkeerde denkbeweging, leert het stoïcijnse denken ons. Zodra we dit doorzien, blijkt dat die ring geen enkele impact heeft op ons gemoed.

Nu blijkt dit laatste natuurlijk niet helemaal waar — het stoïcisme blijft een ideaaltypefilosofie. Bijvoorbeeld de verlovingsring, die je jouw verloofde gaf met Kerst, waarbij zij en haar vader tranen huilden van geluk. Het kan bijna niet anders dan dat je jezelf triest voelt wanneer je de ring anderhalf jaar later terugvindt, nadat de verloving is verbroken.

Marcus Aurelius zou hierop antwoorden dat een tegenslag vaak het pad effent voor nieuwe successen. Velen vallen, om daarna tot nóg grotere hoogten te stijgen. En wat is geluk nu eigenlijk? Geluk is het verrichten van de daden die dicht bij je aard en talenten liggen en waarvoor je in de wieg gelegd bent.

Je niet uit het veld laten slaan

Zeker in de huidige tijd, waar de realistische oppositie machteloos gehouden wordt — bijvoorbeeld doordat coalitiepartijen weglopen om stemmingen over zorgsalarissen te saboteren — worden we al snel even destructief als de krachten die we bestrijden. Doordat het maatschappelijk weefsel zó ziek is, wil je vooral slopen en wegbranden. Dat is een gezonde reactie van afkeer op een ongezonde tijd. Toch is het juist hier belangrijk om vast te houden aan de lessen van Marcus Aurelius. Laat je niet uit het veld slaan, herken de lichtpuntjes en bouw daar je vestingwerken op.