Die ene handtekening onder een manifest

Kort geleden publiceerde Philip Roose, gesteund door een collectief van ondertekenaars, het manifest Wij zijn conservatief. Deze tekst, door de auteur tegelijk ook essay genoemd, onderstreept en analyseert de conservatieve stroming die in Vlaanderen en in de hele westerse wereld aan een opmars bezig is. Na een historische uiteenzetting volgt de analyse van het huidige conservatisme in onze samenleving.

Na een eerste lezing lijkt deze tekst, voor mij althans, robuust en met een duidelijke kadering van deze breed gedragen ideologische strekking.

Maar al snel kwamen er heel wat negatieve reacties uit de ‘rechtse’, zichzelf conservatief beschouwende hoek. De grootste oorzaak hiervan betreft de persoon van één der ondertekenaars. Dat is Othman El Hammouchi, een vrome Vlaamse moslim van allochtone afkomst.

Een vrome moslim

De meeste kritiek manifesteert zich rond het religieuze karakter van Othman El Hammouchi, dewelke mij hem een ‘vrome’ moslim doet noemen. Hij houdt namelijk erg vast aan de traditionele waarden, normen en regels van zijn geloof, wat hem een (opr)échte gelovige maakt. Dit zorgt er eveneens voor dat de niet-religieuze autochtone (wat rechtsere) Vlamingen nogal diametraal staan ten opzichte van Othmans opvattingen. Meer nog, ze vinden de opvattingen vaak verwerpelijk.

Maar, gerelateerd aan zijn religieus karakter, heeft Othman ook een uitgesproken mening over de liberale rechtsstaat. Hij interpreteert dit in een erg absolute vorm. De staat mag zich volgens zijn visie op geen enkele manier bemoeien met het leven van haar burgers, tenzij om de veiligheid, rechtvaardigheid en vrijheid te waarborgen. Jammer genoeg handelden de debatten rond het manifest (en de handtekening van Othman) amper over dit thema, hoewel dit uiterst belangrijk is. Integendeel vond het debat snel haar weg naar de islam en werd slechts onrechtstreeks over het manifest zelf gedebatteerd.

Wij zijn allemaal conservatief!

Waarom kon deze jonge intellectueel dit manifest dan ondertekenen? Wel, daarvoor moest ik de tekst een tweede maal lezen.

Ten eerste is er de vrij logische redenering: een religieus persoon is meestal erg conservatief en koestert het leeuwendeel van wat de conservatieve stroming inhoudt. Het conservatisme omarmt de natie en haar geschiedenis, tradities, cultuur, enzovoort. Wel, religie speelt in elk van deze thema’s een (belangrijke) rol, soms als overblijfsel uit een religieus verleden, soms als prioriteit in een religieuze samenleving. Vaak ergens daartussenin.

Ten tweede is er de theoretische, ietwat vage samenstelling van het manifest. Pas na de discussie omtrent Othman en een tweede lezing, zag ik dat eigenlijk elke conservatief de tekst kan onderschrijven. Ik vermoed dat dit ook de bedoeling was van het manifest?

Vele beken vormen één stroom

Nochtans is er een belangrijk hoofdstuk in het manifest, ‘Trial and error’, waarin staat dat het ene conservatisme het andere niet is. Dat men overal een andere vorm beleeft, gebaseerd op nationale tradities binnen cultuur, politiek én ethiek. Meer nog: elk conservatisme heeft haar eigen complexe samenleving die mede door de politiek wordt gestuurd. In datzelfde hoofdstuk staat ook dat conservatisme geen eenduidige ideologie is, maar overlapt met andere sociaal-economische stromingen uit de specifieke samenleving.

Zo is er, in het niet te onderschatten hoofdstuk ‘Essentiële waarden’, een lijst van waarden die kunnen worden toegeschreven aan de conservatieve stroming. Hoewel, er worden ook 3 waarden, waaronder geloof, apart vernoemd. Deze zouden blijkbaar enkel gelden voor de ‘sociaal-conservatieven’… een subcategorie? Een parallelle categorie?

Op het einde van het manifest, in puntje 4 der ‘focuspunten’, staat dat de natie, de identiteit en de cultuur dé bindmiddelen zijn die voor conservatieven de gemeenschap met gedeelde waarden vormen.

Die waarden, zoals vermeld opgesomd in een lijst onder het hoofdstuk ‘essentiële waarden’, zijn dus heel belangrijk en zorgen voor het bindmiddel van de samenleving. Maar die lijst zegt alles en niets. Iedereen die de lijst leest kan die verschillend invullen. Wat bedoelt men concreet wanneer men het heeft over onder andere identiteit, burgerschap, cultuur, individuele vrijheid en menselijkheid?

Een vrome gelovige, en in het bijzonder een vrome moslim zal diezelfde waarden hoog aanschrijven. Toch kan ik mij niet van de indruk ontdoen dat deze gelovige een andere invulling geeft aan die waarden, vaak haaks op de invulling van de niet-gelovigen. Dit kan ook gelden voor iemand met een vrij nationalistische instelling versus iemand met een erg liberale visie. Daarom lijkt het mij nodig om die essentiële waarden duidelijker te omschrijven zodat mensen zich al dan niet kunnen vereenzelvigen met het bindmiddel van de specifieke samenleving.

De rechtsstaat, al dan niet liberaal

Die waarden kunnen in een liberale rechtsstaat niet afgedwongen. Ik vermoed dat deze waarden sociaal moeten worden afgedwongen. In puntje 8 der ‘focuspunten’ wordt dat ook verwacht van enkele andere specifiek genoemde belangrijke waarden. Ik vrees echter dat het lijstje van essentiële waarden slechts een moreel kompas vormt voor diegenen die erachter staan en een te negeren moraalvingertje voor diegenen die er lak aan hebben. Welke (juridische) waarde heeft die waardenlijst?

Zoals reeds aangehaald, zijn sommige essentiële begrippen nogal theoretisch. Hierboven las u reeds een greep uit de essentiële waarden. Een ander veelbesproken begrip uit de debatten die volgden op het manifest is de liberale rechtsstaat. Het manifest-collectief verwijst er vaak naar in discussies. Othman merkt vaak op dat het geschonden wordt door nationale én supranationale wetgeving. Toch staat dit begrip nergens als dusdanig in de tekst. In de tekst staat wél ‘liberale democratische rechtsstaat’.

Wat is nu eigenlijk die liberale rechtsstaat en wat is juist het verschil tussen een liberale rechtsstraat en een liberale democratische rechtsstaat? Bestaat er ook een liberale óndemocratische rechtsstaat?

Individuele vrijheden

Wat mij duidelijk lijkt, is dat de liberale rechtsstaat in haar theoretische vorm de vrijheden van elk individu waarborgt. Tenminste, zolang die vrijheden de veiligheid en grondrechten (vrijheden) van andere individuen binnen de rechtsstaat niet in gevaar brengen.

Als we dit in de praktijk bekijken, merken we dat de ene liberale rechtsstaat de andere niet is. In de VS acht men het een vrijheid om wapens te dragen, in het VK om een boerka te dragen. Geen enkele samenleving is dus een pure liberale rechtsstaat en overal interpreteert men de vrijheden anders. Of beter: de voorwaarden waaraan deze vrijheden moeten getoetst worden. Maar het zijn wel democratische rechtsstaten met een liberaal karakter. Hoe liberaal de rechtsstaat juist is, hangt dus erg af van de gangbare democratie.

In een democratische rechtsstaat met een liberaal karakter zal men op een democratische manier telkens afwegingen maken. Er zullen telkens debatten zijn over tal van rechten, plichten, vrijheden en andere belangrijke waarden. Het liberale karakter van de rechtsstaat zal steeds erg bepalend zijn. Maar in een democratie is de invulling van deze rechten en vrijheden niet eeuwig en vooral niet absoluut gegarandeerd, tenzij deze rechten op hoger niveau zijn afgedwongen zoals in het EVRM. En zelfs rond deze hoge rechten merken we in elke democratische rechtsstaat debatten over de invulling ervan.

Daarom lijkt het mij verstandig om onze ‘democratische liberale rechtsstaat’ eens zeer duidelijk te omschrijven en af te bakenen.

In de naam van de Vader, de zoon en de heilige rechtsstaat

Nog een begrip dat vaak gebruikt wordt in de debatten is het secularisme van de rechtsstaat. Religie en staat zijn strikt gescheiden. Ook dit is een theoretisch begrip dat in de praktijk niet absoluut lijkt te gelden.

Door de lange religieuze geschiedenis van elke samenleving, is ook vandaag religie nog steeds een belangrijke factor die de samenleving mee vorm geeft, ook vanuit de overheid: erkenning van religies, subsidiëren van religieuze instellingen, organisatie van religieus feestdagenstelsel, (mede)organisatie van onderwijs door een religieus onderwijsnet dat volledig onder de vleugels van de overheid handelt, de opmaak van leerplannen met religieuze aspecten, het faciliteren (en subsidiëren) van een middenveld met religieuze achtergrond waarvan sommige instanties zelfs publieke bevoegdheden krijgen, het toelaten van religieuze politieke partijen die mee het beleid (kunnen) bepalen, uitzendingen van religieuze diensten op de publieke mediakanalen, het uitstallen van religieuze objecten en symbolen,…

Natuurlijk heeft onze democratische rechtstaat naast een liberaal karakter ook een erg seculier karakter. Dit is maar zo seculier als onze democratie het hebben wil. Kijk maar naar de neutraliteit van de loketbediende. Mits democratische beslissing kan dit principe snel de schop op.

Een meer gedetailleerde omschrijving en een duidelijke afbakening van dit secularisme lijken mij niet ongegrond.

Ík ben een democratische seculiere conservatief…

Ik lees de tekst van Wij zijn conservatief niet als een manifest of steunbetuiging voor een wereldwijd conservatisme. Ik lees het als een manifest voor een nieuwe Vlaamse conservatieve stroming die, versterkt door de focuspunten in het manifest, een meer afgelijnde vorm en toekomstvisie toebedeeld krijgt.

Desgevallend denk ik dat, afhankelijk van de invulling van de hogergenoemde begrippen, er meerdere conservatieve stromingen kunnen bestaan, zoals een liberale, een religieuze of een democratische. Ik wil mij dan ook graag inschrijven in de stroming die het best bij mij past.

Ik hoop dat het collectief van Wij zijn conservatief deze reactie niet leest als een aanval op het manifest, maar als een vraag naar wat meer duidelijkheid.

Tot slot wil ik benadrukken dat mijn reactie niet over de persoon Othman handelt. Hij lijkt mij een slimme, beleefde en vriendelijke jongeman die ijverig zijn verantwoordelijkheden opneemt om Vlaanderen mee vorm te geven. Maar de debatten met betrekking tot zijn handtekening, hebben er mij wel toe aangezet om het manifest kritischer te benaderen.