Doorbraak voor AfD, lichte tik voor Merkel

Elke verkiezing heeft zijn verrassing. De wijze woorden van Wilfried Martens spookten me door het hoofd als ik gisterenavond de verkiezingsuitslagen vernam, de websites van de Duitse kranten volgde en de vele reacties op Twitter las.

Niet de grote winst voor de AfD is de verrassing. Die voorspelde elke waarnemer al weken – neen maanden. Maar dat de CDU van Angela Merkel niet de grote verliezer is, en rood en groen het ook zwaar te verduren kregen, stond dan weer niet in de sterren geschreven. Bovendien is de liberale FDP terug van weggeweest. En klaarblijkelijk hebben regionale beleidskeuzes de kiezers meer beïnvloed dan de federale ‘Wir schaffen das’-politiek van Merkel.

Regionale verschillen

Het is misschien moeilijk te vatten voor Vlamingen. België bestaat uit 2,5 deelstaten, en in de pers primeren nog steeds federale politiek en politici, ook al zijn de bevoegdheden grosso modo geregionaliseerd, of wordt 70% van de wetgeving bepaald in het Europees Parlement.

Duitsers zijn blijkbaar gevoeliger voor het regionale beleid van hun deelstaatregeringen. Hoe anders verklaar je de zo verschillende samenstellingen van de drie parlementen, zowel voor als na de verkiezingen van gisteren, in Baden-Württemberg , Sachsen-Anhalt en Rheinland-Pfalz, drie van de zestien deelstaten?

Als de federale politiek allesbepalend zou zijn – zoals dat in België en meer nog in de Vlaamse media het geval is – hadden CDU en AfD communicerende vaten moeten zijn, en zou er voorts weinig veranderd zijn. Dat is dus niet overal het geval.

AfD: extreemrechts en oerconservatief

Voor alle duidelijkheid: deze epitheta komen van De Standaard-website van gisteren. In Duitse media worden verschillen tussen AfD in het westen en het oosten van het land geduid. De nuances zijn er. Van rechts-van-de-CDU en conservatief-liberaal bij de Wessis tot uiterst-rechts en populistisch bij de Ossis.

En hoewel je kunt discussiëren over de graad van rechts-populisme van de AfD, feit is dat de partij de grote winnaar is van de verkiezingen. In Sachsen-Anhalt zelfs met 24,2% van de stemmen. CDU ging er met 2,7% achteruit. Rheinland-Pfalz: 12,6% (CDU -3,4%) en in Baden-Württemberg haalde de ‘blauwe’ partij 15,1% uit het niets (CDU -12%).

Vergelijk de resultaten van de twee ‘rechtse’ partijen CDU en AfD, en het is meteen duidelijk dat beide partijen niet zomaar communicerende vaten zijn. In Baden-Württemberg hoogstwaarschijnlijk wel, in beide andere deelstaten is dat veel minder duidelijk.

Groen en rood

In het rijke zuidwesten slaagde de groene minister-president Winfried Kretschmann erin een groen-liberaal beleid te voeren, dat zeker bij de groene kiezers in de smaak viel. Groen wint er 6,1% en wordt er de grootste partij. Coalitiegenoot SPD verliest er 10,4 %. De liberale FDP verdubbelt haast haar resultaat en kan zich hier zeker aan optrekken in functie van de Bondsdagverkiezingen in 2017.

Scoorden de groenen goed in Baden-Württemberg, in buurstaat Rheinland-Pfalz zakte de partij in elkaar. Van 15,4% naar 5,3%. Een ware ravage. Daar bleef SPD stabiel, won minder dan een procent, maar zal nu een andere coalitiepartner moeten zoeken, evident wordt dat de CDU. Een omgekeerd resultaat dan in Baden-Württemberg met andere woorden. In beide deelstaten vormden rood en groen een coalitie. Maar blijkbaar is het de partij die de minister-president levert, telkens de winnaar, en wordt de juniorpartner afgestraft. De FDP profiteert ervan, net als – uiteraard – de AfD.

Een ware ravage is het voor rood en groen echter in de Oost-Duitse deelstaat Sachsen-Anhalt. Beide partijen verliezen elk de helft van hun kiezers. CDU verliest er ca. 2,7%. AfD is hier de grote winnaar en tweede grootste partij met 25 zetels in de Landestag. Hier zijn rood en groen de grootste verliezers aan AfD.

Merkel

De groei van AfD is natuurlijk verleidelijk te lezen als een ‘zware klap’ voor de ‘Wir schaffen das’-politik van Angela Merkel. Toch lijkt het eerder een ‘lichte tik’. De AfD was naar de verkiezingen getrokken met een campagne tegen Merkel en haar ‘asiel-chaos’. Maar de kiesresultaten vergen wel wat nuances. 

Allicht is het wel zo dat AfD tot voor kort afzijdige burgers kon overtuigen te gaan stemmen. In alle drie de deelstaten gingen er meer mensen stemmen dan vorige keer. In Duitsland bestaat geen opkomst- of stemplicht. De grootste ‘partij’ blijft de grote groep niet-kiezers.

Waarom Merkels partij CDU wel zo sterk verloor in Baden-Württenberg, een Land waar de partij nota bene in de oppositie zat, is voer voor diepzinnige analyses. Allicht een algemene tevredenheid over het beleid van de groene minister-president? Een grote uitvlucht naar de AfD, dat zeker. Vroegere liberale kiezers die de FDP eerder de rug toekeerden, die terug naar hun partij trokken?

Dat het ‘Wir schaffen das’-beleid de CDU daar, en elders, veel kiezers heeft gekost, is niet zo zeker. De AfD haalt evenzeer kiezers van alle andere partijen, FDP uitgesloten op het eerste gezicht. Bovendien blijkt uit gisteren gehouden exitpolls dat vele CDU-kiezers Merkels beleid steunen.

Of Merkel nu een ‘zware klap’ kreeg, dan wel een ‘lichte tik’, zullen we misschien maar weten in september. Dan zijn er opnieuw drie Landestagwahlen, in Berlijn (rood-zwarte coalitie), Mecklenburg-Vorpommern (rood-zwart) en Niedersachsen (rood-groen).

Rechts van de CDU

Een en ander genuanceerd, is het nu kijken naar de nieuwe coalities. In Baden-Württemberg bepaalt Groen de dans, in Rheinland-Pfalz de SPD en in Sachsen-Anhalt in principe de CDU. In principe, want het wordt er een heksentoer om een regering te vormen, allicht tussen CDU, SPD en Groen. En met – zoals het er nu naar uitziet – slechts twee zetels op overschot.

Hoe gaat AfD zich nu verder positioneren? In Sachsen-Anhalt heeft ze de groei van de neonazi’s van de NPD afgestopt, maar opgeteld telt uiterst rechts er de grootste groep kiezers. In Baden-Württemberg is het de minzame liberale professor Jörg Meuthen die een fractie van allicht 23 neofieten in het parlement moet leiden.

Zal de AfD vervellen van een populistische partij van straffe taal tot een consoliderende kracht op rechts, rechts van de CDU/CSU? Daar waar volgens wijlen de legendarische Beierse minister-president Frans-Josef Strauss geen ruimte mocht zijn? CDU/CSU heeft altijd de ambitie gehad om burgerlijk rechts van het centrum tot de marge te willen dekken. Daar lijkt nu een einde aan gekomen te zijn. De vraag is voor hoelang.

Zal de AfD deze resultaten kunnen herhalen in 2017, als er federale verkiezingen zijn? Zal Frauke Petry haar troepen onder controle kunnen krijgen? Een van de redenen waarom er rechts van de CDU/CSU nooit een valabel burgerlijk rechts Duitsland-breed alternatief heeft bestaan, is net het feit dat de voorgaande partijen eerder fortuinzoekers en rechtse opportunisten zonder enige politieke feeling of verantwoordelijkheid naar de raden stuurde.

Met zulke grote fracties, staat het haast in de sterren geschreven dat ook AfD met vele verkozenen rekeningen zal moeten vereffenen. Die allemaal in de pas doen lopen, wordt de grootste uitdaging. Het succes van de deelstaatverkiezingen kan snel een nachtmerrie wordenen. Behalve misschien voor Merkel.

Foto: (c) Reporters