De Oekraïense dwarsligger bij uitstek, Stepan Bandera

Gisteren stelden we u het nieuwste werk voor van de bekende historicus Pieter Jan Verstraete: ‘Dwarsliggers’, een kanjer van 912 bladzijden met 74 portretten van notoire politieke dwarsliggers. Vandaag spreken we hem over enkele bekende Oost-Europese dwarsliggers, zoals de beruchte Bandera. 

Stepan Bandera

Hoe werd de Oekraïense nationalist Stepan Bandera een dwarsligger?

‘Hij werd op 1 januari 1909 geboren als zoon van een Grieks-christelijke priester en kreeg al op piepjonge leeftijd te maken met het nationaliteitenconflict. In november 1918 werd met steun van de Duitse bezetter de Oekraïense onafhankelijkheid uitgeroepen en in de volgende jaren raakten de Oekraïners hun onafhankelijkheid weer kwijt. In 1920 werd het immense land – zonder natuurlijke grenzen – opgedeeld tussen Polen en Sovjet-Rusland, dat het grootste deel binnenrijfde. Polen bekwam West-Oekraïne (of Oost-Galicië) met Lemberg (het huidige Lviv) als hoofdstad, waar toen heel wat Duitstaligen en Joden woonden.

Op school werd de kleine Stepan aan de verpoolsing van het onderwijs onderworpen. Als elfjarige scholier kreeg hij regelmatig slaag omdat hij in zijn schoolschriften de Oekraïense drietand tekende. De tenger gebouwde Stepan verzette zich samen met enkele klasgenoten op allerhande wijze tegen de verpoolsing. Ze stichtten in hun school een geheime bond tegen de Polen. Stepan sloot aan bij de Plast, de Oekraïense padvindersorganisatie, die in de eerste plaats de eigen identiteit wilde bewaren en de verpoolsing van de Oekraïense jeugd verhinderen.

Het was vaak dweilen met de kraan open. De meeste Oekraïners berustten in hun lot. Toch kende het scholierenprotest soms succes. In ettelijke scholen kwamen leerlingen in opstand, kieperden portretten van Poolse staatslieden door het raam en weigerden te antwoorden op vragen in het Pools gesteld. Meestal kregen ze les van Poolse leraars die geen Oekraïens kenden.’

Aanslag

Hoe kwam hij in de gevangenis?

‘Aan de universiteit van Lemberg/Lviv, waar slechts een beperkt aantal Oekraïners en Joden was toegelaten, werd Bandera heel bedrijvig in de geheime Bond der Oekraïens-Nationale Jeugd. Als student-landbouwingenieur was hij meer geïnteresseerd in politiek dan in landbouwgewassen. Hij was actief lid van de in 1929 opgerichte en dadelijk verboden Organisatie van Oekraïense Nationalisten (OUN). Hij was verantwoordelijk voor de sluikpers.

Bandera stond zijn mannetje en werd regelmatig door de Poolse politie opgepakt en hardhandig ondervraagd. Hij liet echter niets los. Bij de scouts had hij geleerd zijn mannetje te staan en we moeten steeds voor oog houden dat hij alles wat Pools was hartsgrondig haatte. In het Duitse Danzig had hij een geheime cursus “ondergrondse activiteiten” gevolgd.

Bandera was in 1934 direct betrokken bij de aanslag op de Poolse minister van Binnenlandse Zaken, die bekend stond omwille van zijn wreed beleid jegens de Oekraïners. Door verraad kwam Bandera’s betrokkenheid aan het licht. Hij gaf echter geen krimp, zelfs niet na martelingen. Op het proces in Warschau werd hij veroordeeld tot de doodstraf, daarna omgezet tot levenslang. Na de Poolse capitulatie (1939) werd Stepan Bandera vrijgelaten.’

Terreurregime

Was Bandera een verzetsstrijder of een collaborateur?

‘Lemberg/Lviv, waar Bandera opgesloten zat, werd aanvankelijk door de Duitsers bezet, maar enkele weken later overgedragen aan het Rode Leger dat onmiddellijk een terreurregime instelde. Bandera was tijdig naar de Duitse bezettingszone uitgeweken. Daar kon de Organisatie voor Oekraïense Nationalisten (OUN) nog een congres houden. Maar het kwam tot een scheuring tussen de radicalen en de gematigde Oekraïense nationalisten. De radicale Bandera bepleitte een samenwerking tussen de OUN en de Duitsers, om de Sovjets uit Oekraïne te verjagen. De gematigden wilden in alles hun zelfstandigheid behouden.

Dus aanvankelijk was Bandera een collaborateur die samen met de meerderheid van zijn aanhangers met de Duitsers tegen vooral Sovjet-partizanen, alsook landgenoten, streed. Ook was de OUN verantwoordelijk voor het vermoorden van duizenden Polen en Joden. Aan de keerzijde werden onder andere in de gevangenis van Lemberg/Lviv, door de Sovjets bij hun vertrek enkele honderden Oekraïense gevangenen afgeslacht.’

Wingewest

Duurde de samenwerking met de Duitsers lang?

‘Neen, waar Bandera en zijn kameraden dachten dat de Duitsers een zelfstandige Oekraïense staat zouden dulden, kwamen ze van een kale reis thuis. In september 1941 maakten de Duitsers duidelijk dat Oekraïne een zuiver Duits wingewest of kolonie zou worden. Bandera en volgelingen werden aangehouden en naar het concentratiekamp Sachsenhausen overgebracht, waar hij als prominente gevangene weliswaar een voorkeurbehandeling kreeg. Tijdens de oorlogsjaren vermoordden de Polen twee van Bandera’s broers en de Sovjets zijn vader en nog een broer. Zijn zussen werden naar Siberië gedeporteerd.

In november 1944 werden Stepan Bandera en metgezellen door de Duitsers op vrije voeten gesteld. Hij weigerde echter resoluut om met de overgelopen Russische generaal Vlasov te werken, ondanks Duitse druk. Wel riep hij via radio en vlugschriften op om Sovjet-installaties te saboteren en Sovjet-militairen te liquideren. Zoals u weet, hield het Oekraïense verzet het uit tot diep van de jaren 1950. Bandera als verzetsstrijder? Ja, tegen de Sovjet-Unie Hij was zowat de clandestiene leider van het Oekraïense verzet.’

Vrijheidsstrijder en martelaar

Hoe kwam Bandera aan zijn einde?

‘Na de capitulatie van Duitsland werd Stepan Bandera in 1945 door de Amerikanen geïnterneerd. Gelukkig voor hem werd hij niet aan de Sovjet-Unie of Polen uitgeleverd. Inmiddels waren de spanningen tussen de voormalige geallieerden gestegen en de Amerikanen wisten dat er nog steeds in de Oekraïne gevochten werd. Bandera, zo redeneerden ze, was een bruikbaar mannetje. Hij verleende graag zijn medewerking en kreeg een persoonlijke lijfwacht. Ondanks alle voorzorgen werd hij op 15 oktober 1959 in München, waar hij met zijn gezin woonde, door een KGB-agent vermoord met een gifkogel.’

Hoe wordt tegenwoordig in Oekraïne over Bandera gedacht?

‘In zijn land wordt Stepan Bandera, ondanks zijn betrokkenheid bij een massamoord op Polen, als vrijheidsstrijder en martelaar beschouwd. Zijn stoffelijke resten liggen sinds 2006 begraven op een speciale plaats op het kerkhof van Lviv. In 2007 creëerde de stad een aparte onderscheiding die zijn naam draagt. Diverse steden bezitten een Bandera-monument en vernoemden een straat naar hem. In 2009 verscheen er een speciale postzegel met zijn beeltenis naar aanleiding van zijn honderdste geboortedag.

Persoonlijk denk ik ook dat de huidige invasie door Rusland een stimulans zal zijn om figuren als Stepan Bandera, vertegenwoordiger van het Oekraïense nationalisme bij uitstek, nog meer als voorbeeld te stellen voor weerbaarheid tegenover een vijandige mogendheid. En eens te meer zijn dat de Russen. Was Bandera vroeger nog enigszins omstreden, thans zal dat niet meer het geval zijn.’

Jozef Tiso

Geldt dat ook voor Jozef Tiso in Slowakije?

‘Al bij leven had priester Andrej Hlinka (1864-1938), stichter van de Slowaakse Nationale Partij, de welsprekende partijideoloog monseigneur Jozef Tiso tot zijn opvolger aangeduid. Onder hem verwierf Slowakije politieke autonomie, zij het onder de vleugels van nazi-Duitsland. Terwijl Hlinka een christendemocratisch politicus was, bleek monseigneur Tiso een doorgewinterde klerikaal-fascist. Hij had een briljante geest en maakte binnen de Slowaakse katholieke kerk een mooie carrière. Net als Hlinka was hij een sociale activist, maar in tegenstelling tot hem was hij al op het seminarie antisemiet – zoals de meesten van zijn medeseminaristen.

Tiso bezat charisma, overtuiging en energie. Voor hem gold steeds: Slowakije eerst! Samen met Hlinka werd hij in 1920 in het Tsjechoslowaakse parlement gekozen. Terwijl Bandera niet schuw was van geweld en geen politieke loopbaan beoogde, streefde het Slowaakse duo wel naar een pro-Slowaakse politiek zonder geweld. Tiso streefde zijn leven lang naar de erkenning van het Slowaaks als een aparte taal. Veel Tsjechen minimaliseerden het Slowaaks als een dialect. In dat opzicht bestaan er wel zekere affiniteiten tussen de Slowaakse en de Vlaamse beweging.

Door de annexatie van Tsjechië bij het Duitse Rijk op 15 maart 1939 verwierf Slowakije een zekere mate aan autonomie, maar werd het een vazalstaat van Hitler. Economisch ging het de Slowaken goed, politiek echter werd het een ramp. Tiso werd in oktober 1945 door de Amerikanen aan Tsjechoslowakije uitgeleverd. Na een showproces kreeg hij de doodstraf en werd in april 1947 opgehangen. Thans beschouwen sommige Slowaken hem als een martelaar van de Slowaakse onafhankelijkheid. Anderen zien in hem een omstreden persoonlijkheid. De meesten echter kennen hem niet meer. Ook hier weer een typisch staaltje van Amerikaans opportunisme: Tiso was voor hen na de oorlog onbruikbaar en dat in tegenstelling tot Bandera.’

Alosius Stepinac

Zijn Kroatische collega monseigneur Stepinac werd zelfs zalig verklaard en een college in New York draagt zijn naam…

‘Ja, dat heeft veel te maken met het feit dat talrijke, hoofdzakelijk katholieke Kroaten na 1918 naar de Verenigde Staten emigreerden en er goed boer(d)en. De Kroatische aartsbisschop, later kardinaal, Aloysius Stepinac verzette zich tijdens de Tweede Wereldoorlog, zowel tegen het fascisme en het nationaalsocialisme als tegen het Ustaša-bewind van leider Pavelic. Herhaaldelijk protesteerde hij tegen de vervolging van Serviërs en Joden en het hardvochtige optreden van franciscaner paters.

Na 1945 bestreed hij het communistische regime van Tito. In die Koude Oorlog-sfeer kon de tijdens een schertsproces in Zagreb zwaar veroordeelde Stepinac voluit op Amerikaanse steun rekenen. De Verenigde Staten konden Tito makkelijk onder druk zetten vermits hij grotendeels afhankelijk was van Amerikaanse hulpfondsen. Joegoslavië was na 1945 een behoeftig derdewereldland. Daardoor ontsnapte de aartsbisschop van Zagreb wellicht aan de doodstraf, en bleef het bij allerhande vernederingen en een poging tot vergiftiging. Maar ondanks zijn veroordeling en later zijn huisarrest bleef Stepinac zich tegen iedere vorm van geweld verzetten. Hij kon steevast rekenen op de steun van het Vaticaan.

Totaal uitgeput overleed hij op amper 61-jarige leeftijd. Door paus Johannes-Paulus II werd hij in 1998 zaligverklaard. De huidige paus ondernam geen verdere stappen voor heiligverklaring.’

Lezers die zich een exemplaar van Dwarsliggers willen aanschaffen, kunnen dit doen aan de uitzonderlijke voorintekenprijs van 50€ (+ 12€ verzendingskosten voor een aangetekende verzending). Boekhandelsprijs: 69€. Rek. nr. P.J. Verstraete, 8500 Kortrijk, BE64 4627 2867 9152.