Dyab Abou Jahjah: heeft het islamisme echt niks te maken met de islam?

Doorbraak publiceerde recent een interview met Dyab Abou Jahjah naar aanleiding van de agressie tegen Salman Rushdie en de fatwa van de ayatollah Khomeini (1900-1989). Daarin verklaart hij dat de fatwa en de agressie niet zozeer iets te maken hebben met de tegenstelling tussen de soennitische en sjiitische islam, maar wel met die tussen islam en islamisme.

Doodstraf voor belediging

De oorsprong van het doden van mensen die de profeet Mohammed beledigen zou bij Ibn Taymiyyah (1263-1328) liggen (‘Taymiyyah is de eerste die de doodstraf voor het beledigen van de profeet in een fatwa giet.’). Over het islamisme weet Abou Jahjah: ‘Het islamisme is gebouwd op de hadith, de teksten en overleveringen die na de dood van de profeet zijn verzameld en neergeschreven.’ Laten we hierbij toch enige nuanceringen aanbrengen.

Het doden van mensen die de profeet beledigen is geen vernieuwing die er pas gekomen is onder de soenniet Taymiyyah. In de ‘canonieke’ biografieën van de profeet Mohammed, geschreven door Ibn Ishaq (704-767) en Ibn Hisham (-833), kan je lezen dat niemand minder dan de profeet zelf de opdracht gaf om de poëet Ka’b ibn al-Ashraf te vermoorden, omdat die de profeet zou beledigd hebben. Het gaat hier dus niet over een afwijking te wijten aan het ‘deviante’ islamisme, maar over een praktijk die zich in de bronnen van de mainstream islam bevindt. En niet te vergeten dat alle moslims, ook de zogenaamde gematigde, de profeet Mohammed zien als een te volgen voorbeeld.

Fatwa als bindmiddel tussen sjia en soenna

Toen Khomeini eind de jaren ’70 de macht greep in Iran, wat mogelijk werd gemaakt omdat de toenmalige Amerikaanse Democratische president Jimmy Carter (1924-) zijn bondgenoot, de sjah van Iran, lafhartig liet vallen, was dit een grote schok voor de meeste westerlingen. Het leek wel of de islam, en in dit geval de sjiitische islam (minimum 10% van alle moslims wereldwijd zijn sjiitisch, maximum 90% soennitisch), uit haar winterslaap was ontwaakt. En toen is tevens het verkeerde idee ontstaan als zouden sjiitische moslims extremisten zijn, en soennitische moslims gematigd: de goeie.

Toch is er wel degelijk een link tussen de fatwa van Khomeini en het sjiisme: sjiieten waren eeuwenlang tweederangsburgers in de islamitische wereld (ook in Libanon). En zij leden aan een gebrek aan legitimiteit bij veel moslims (voor veel wahabieten en salafisten is het zelfs niet duidelijk of je sjiieten wel kan beschouwen als moslims). Om dat gebrek aan erkenning te compenseren, en sympathie te bekomen voor de sjiitische zaak bij soennieten, was de tactiek van Khomeini en de zijnen om in te zetten op wat soennieten en sjiieten zou kunnen binden. Dit verklaart de obsessie met en haat voor Israël, en het vernederen van iedereen die de islam, welk soort islam ook, zou beledigen. De fatwa van Khomeini is er dus gekomen in een sfeer van opbod tussen sjiitische en soennitische moslims.

Eurocentrische verwachtingen

En is het islamisme gebouwd op de hadith? De hadith, dat is de verzameling van uitspraken van (vooral) de profeet Mohammed, ook wel de soenna (traditie) genoemd. Het is een van de basisbronnen van de mainstream-islam. Maar ook het islamisme baseert zich daarop, stelt Abou Jahjah. Op die manier geeft hij impliciet toe wat hij net wou ontkennen, namelijk dat zowel de islam als het islamisme putten uit dezelfde bronnen.

Anders uitgedrukt: islam en islamisme hebben wel degelijk wat met elkaar te maken. En waar precies de grens zou liggen tussen islam en islamisme, niemand die er blijkbaar in slaagt om dat op een overtuigende manier aan te duiden. Indien dat wel het geval zou zijn, dan zouden deradicaliseringsprogramma’s gemakkelijker uit te voeren zijn.

Het idee dat je enerzijds de islam zou hebben (de enige echte), en anderzijds het islamisme, een radicale afwijking daarvan, is een Europese uitvinding uit het laatste kwart van vorige eeuw. Nergens in de traditionele islambronnen wordt het onderscheid tussen islam en islamisme gemaakt. Het hardnekkige eurocentrische denken, en daarmee bedoelen we de vervelende gewoonte van Europeanen om de wereld te beoordelen vanuit een eenzijdig Europees perspectief, en Europese waarden te beschouwen als per definitie universele waarden, was tot de vaststelling gekomen dat onze Europese landen, waarin de kerken veel in de pap te brokken hadden, geëvolueerd zijn naar samenlevingen waar kerk en staat gescheiden zijn.

Dus zal die evolutie zich ook in andere beschavingen en godsdiensten moeten voordoen, luidt de redenering. Het probleem is dat de ‘dus’ hier ten onrechte staat. En indien die evolutie naar scheiding tussen georganiseerde godsdienst en staat niet blijkt voor te komen in pakweg de islam, dan vindt de Europeaan het idee uit dat het niet anders kan of er zal wel een verschil moeten zijn tussen islam en islamisme.

Mainstream-islam hervormen

Voor het laatste kwart van vorige eeuw bestond de term islamisme ook al, maar daar werd de islam als godsdienst mee bedoeld, terwijl met islam de islamitische cultuur werd aangeduid. Uiteraard is het positief dat Abou Jahjah de hadith naar de islamistische (haha) prullenmand verwijst. (Als sjiiet is dat ook niet zo moeilijk, omdat men daar met andere bronnen werkt.) Maar hoe ga je de doorsnee conservatieve moslim of imam in België uitleggen dat de hadith nu tot het islamisme behoren, en eigenlijk niet meer thuishoren in de gewone islam anno 2022? Welke theologische of andere argumenten kan je daarvoor naar voren brengen? Dat blijft in de Benelux, en in de rest van Europa, heel mistig.

Sommige mensen horen het niet graag, maar als je de radicale islam wil indijken, dan kan je niet anders dan de mainstream-islam te hervormen, want de bronnen van zowel islam als het zogenaamde islamisme (om nog niet te spreken van een even kramakkelige term als ‘politieke islam’) zijn identiek. Dat doe je dus niet door plots, out of the blue, te stellen dat het islamisme niks meer te maken heeft met de islam. Dat doe je dan door het mainstream-islamitische corpus te hervormen. Door bijvoorbeeld de historische kritiek toe te passen op de koran, en door een debat op gang te brengen, en creatieve oplossingen aan te reiken, waarbij zowel een rol is weggelegd voor moslims als niet-moslims.

Hervorming mits islam bekritiseerbaar is

We hebben dus nood aan een soort van Tweede Vaticaans Concilie, maar dan binnen de islam. De katholieke Kerk heeft in de jaren ’60 niet gezegd dat pakweg de heilige Augustinus (354-430) niks meer te maken had met het echte katholicisme, maar heeft haar eigen ideeëngoed radicaal hervormd. Binnen de islam bestaan er geen concilies, maar wat wel bestaat is wat men de unanimiteit onder de geleerden noemt. Rechtsgeleerden (oelama) die het eens worden over een bepaalde lijn, dus. Die lijn kunnen we met z’n allen trachten mede te bepalen.

Maar dat kan alleen gebeuren als de islam bekritiseerbaar wordt, wat nu, onder de mom van strijd tegen de islamofobie, eerder moeilijk is. We moeten dan ook zelf met ideeën afkomen, en niet wachten tot de islamofobiehysterie afkoelt, want dat staat op korte termijn niet te gebeuren. Er is in ieder geval nog veel werk aan de winkel. Maar, in navolging van Ayaan Hirsi Ali kunnen we stellen dat, indien er ooit een islamhervorming zal komen, die gerealiseerd zal worden in het Westen. Want ondanks alles is er hier nog een zekere manoeuvreerruimte inzake vrijheid van denken, die nog steeds ruimer is dan in de Arabische en islamitische wereld.