Erdogan in de knoei

Turkije zakt in snel tempo af naar een verloren stam. Hoogtechnologische stumpers in totaal isolement gedreven. Door eigen ondeugden: hovaardij, zelfingenomenheid, diplomatieke blunders. President Erdogan wordt met de dag een nog grotere zwelbast, om de gelukkige woordkeuze van Marten Toonder te hanteren. Hij stapelt de misrekeningen op en begaat kapitale blunders die alleen tot zelfvernietiging kunnen voeren. 

De leidende islamitische AK-partij gaat meer en meer lijken op het handjevol telepathische overlevenden uit Beneath the Planet of the Apes. Ze verschuilen zich daar ondergronds, gewapend alleen met illusies die ze kunnen opwerpen tegen de barbaarse gorillatroepen die hen bedreigen. Tot generaal Ursus de blufpoker doorziet. Hij jaagt zijn paard door de iele zuilen van vuur en ontmaskert het verweer als gezichtsbedrog. Een moordpartij volgt in de grotten waar de mensen hun grote, ene god aanbidden, een raket met kernbom, voor wie ze zich ontbloten. Dat wil zeggen: ze nemen hun gezichtsmaskers af en tonen onbeschroomd hun verminkingen uit de atoomoorlog. De knop wordt in de finale ingedrukt.

Hoe is het zover kunnen komen? Door hetzelfde opbod dat zich vandaag voordoet in Klein-Azië. Tot een van de partijen zijn hand overspeelt. Dat is wat de Sovjet-Unie deed in de opgedrongen wapenwedloop mat de Amerikanen. De implosie volgde. Dat is wat Turkije riskeert in het gokspel met Rusland. De tekenen zijn alarmerend. 

De vluchtelingeninstroom neemt hallucinante vormen aan, meer dan 2,5 miljoen Syriërs zijn de grens al overgestoken. De perverse manier om die dompelaars ongehinderd te laten uitzuigen door mensensmokkelaars en ze op dodentocht naar Griekse eilanden laat overvaren herinnert aan de Armeense volkenmoord van 1915. Toen waste de Turkse regering ook haar handen in onschuld. Tienduizenden Armeniërs werden ‘voor hun eigen veiligheid’ tot een voettocht door de woestijn gedwongen naar, ironisch, het nu Syrische Deir-el-Zor. Een dodentocht. Nu kijkt niemand toe op al die gammele bootjes die hun geluk overzee willen proberen. 

Net als een eeuw geleden worden de Koerden opnieuw als bliksemafleider gebruikt. Destijds werden ze als ‘irreguliere’ troepen ingelijfd, en kregen ze de vuilste opdrachten toebedeeld. Pogroms, platbranden van dorpen, deportatiebegeleiding. Meestal vlak na het vrijdaggebed, waar radicale imams iedereen ophitsten. In het hedendaagse Turkije zijn de Koerden zelf de schietschijf. Sinds de voor hen noodlottige Verdragen van Sèvres (1920) en Lausanne (1923), waarin van de eerst beloofde eigen staat alleen autonomie binnen Romp-Turkije overbleef (later te regelen), zijn de ‘Bergturken’ stelselmatig kop van jut gebleven. Politiek, cultureel, economisch, taalkundig. Maar het kwaad begon al veel vroeger, onder de Rode Sultan, Abdülhamid II. Het is aan hem dat Erdogan zich spiegelt.

Abdülhamid vertoonde alle gebreken die Erdogan overneemt. Hij was achterdochtig, machtsbelust, wraakgierig, uitermate behoudsgezind, ‘zot van glorie’, en spilzuchtig. En hij leed aan achtervolgingswaan, een trek wellicht ingegeven door het onfortuinlijke lot van zijn voorgangers, Abdoel Aziz I (in 1876 afgezet en gezelfmoord met een schaar) en Moerad V (kompleet krankjorum en even snel verwijderd als aangesteld). Toch zou Erdogan daar beter lering uit trekken. 

Dat Abdoel Aziz het had verkorven, had te maken met sociale onrust na de misoogsten van 1873, de bouwgrootheidswaan van nieuwe paleizen, de geldverkwisting door de zeemacht, en de openbare schuld die uit haar voegen barstte. Abdülhamid ging onverstoord door. Hij schafte het parlement af in 1878, en regeerde tot de machtsgreep van de Jonge Turken in 1908 als een despoot. Hij was het die oogluikend (en achter de schermen met volle aanmoediging) de eerste klopjachten op kristenen toestond. ‘Terwijl de Armeniërs vervolgd worden, bij menigte’, schreef het Algemeen Handelsblad op 9 oktober 1896, ‘Worden wilde Koerden, de ware misdadigers, vertrouwd met de bewaking van van verschillende deelen der stad, in plaats van gestraft te worden. (…) Ten spijt van al de verzekeringen en beloften gedaan door den grootvizier, hebben de jongste moorden te Eguin opnieuw aan de oogen der beschaafde wereld de barbaarsche politiek van Hamid den Beul onthuld’.

Twee jaar eerder had Hamid zich al ontpopt als een meester-bedrieger. Hij liet moordende raids op kristenen begaan, en toen in Moesj (Mus) duizenden Armeniërs waren afgeslacht, verluidde het officieel dat Koerdische rovers branden hadden gesticht en dorpen geplunderd. Het Ottomaanse leger had alleen ‘de orde hersteld’. Hamid gebruikte alle middelen om zich in te dekken: hij voerde censuur op de berichtgeving in (o.m. het Amerikaanse blad Harper werd verboden), en trachtte de buitenlandse pers te manipuleren door zich in te kopen in verschillende bladen. Hervormingen beschouwde hij als de dood. Zijn privésecretaris Osman Nuri zei het beeldend: ‘Het woord alleen al bezorgde hem oprispingen en ontlokte hem misdadige inzichten’.

Het geschetste beeld roept onmiskenbaar het beleid van ‘padisjah’ Erdogan op, die wetten en verkiezingen ombuigt tot hij zijn uiteindelijke doel zal bereiken: een sterk (zeg maar autoritair) presidentschap. De misoogsten van toen is de instorting van de toeristische sector vandaag. De bouwdrift is wellicht nog minder ingetoomd: het pompeuze Witte Paleis als nieuwe residentie (groter dan het Witte Huis, natuurlijk), de plannen voor een tweede kanaal in Istanboel, de wildgroei van moskeeën, ze wijzen op de architecturale hubris die alle dictatoren kenmerkt (van Hitler tot Kim Jong-Un). Het vergiet van de legeruitgaven dient om de strijdmacht aan zich te binden (er zijn genoeg staatsgrepen door het leger gepleegd). En de openbare schuld is voorlopig onder controle (een kleine 40 % van het bbp), maar de indicatoren wijzen op zwaar weer. Economie en leger vormen de grootste bedreiging.

Economisch is een snelle neergang merkbaar, omdat de Arabische markten door de oorlog in Syrië en Irak zijn weggevallen, omdat er geen oplossing is voor het aanboren van olie of gas in de territoriale wateren rond Cyprus, omdat het toerisme en de landbouw zijn ingeklapt. Dat heeft alles vandoen met de dwaasheid een Russisch gevechtsvliegtuig neer te halen op 24 november jl. aan de Syrische grens. Sindsdien is de handel met Rusland ingestort, mede door het steeds striktere embargo dat Poetin oplegt. De kleine boeren raken hun gewassen niet meer kwijt, de visumplicht verhindert eenvoudig reizen, Moskou verbiedt zo goed als alle buitenlandse reizen naar Turkije, en daar bovenop vreet de zwakke roebel het toerisme aan – één zesde van de reizigers zegde alleen daarom al af. Langs de zuidkust staan dertienhonderd hotels leeg, evenveel staan met het water aan de lippen. Want ook de Duitsers laten het afweten na de jihadistische aanslag in Istanboel half januari. Touroperator TUI meldt nu al een terugloop van boekingen met 40 %. Zelfs de cruiseschepen laten Turkije links liggen. De werkloosheid gaat snel omhoog, nu al 10,6 %. Dat is mede te wijten aan de radeloze vluchtelingen die op het veld flink onder de gewone lonen willen werken. Erdogan houdt best het Iraanse voorbeeld voor ogen. De revolutie kantelde toen de bazari de sjah lieten vallen. Turkije ziet de steun van de kleine nijveraars en van de diensten wegsmelten. En de cijfers van de Wereldbank liegen niet. Op alle onderdelen boert Turkije snel achteruit : kredietverlening, bedrijvenopstart, belastinginning, bankroetbestrijding. De groei is van 11 % naar 3 % gezakt. De bedrijfsorganisatie Tusiad heeft net een somber vooruitzicht uitgetekend. ‘We zitten al zeven jaar in krisis, en er komt geen vertering de komende twee jaar’. Het vertrouwen in de opkomende markten zit onder nul. Rusland dus (de lage olieprijs en de embargo’s), China (beursverlies), India. In de ontwikkelingslanden is de groei gehalveerd. Turkije heeft maar één uitweg meer. Europa.

Het leger is lang stil gebleven. De zuiveringen, de commerciële verdringing door de nieuwe Anatolische zakenkaste, de islamisering, de vervolging van ‘samenzweerders’ (het Energekonproces), het moest verwerkt worden. Maar de toenemende spanning in Oost-Turkije nadat Erdogan vorig jaar eenzijdig het wapenbestand met de Koerdische PKK opzegde, heeft het leger nieuwe zelfverzekerdheid gegeven. Omdat pers en internet aan banden liggen, heeft het vrij spel, zowel voor het smokkelen van wapens naar Syrische milities die Assad bekampen, als om de Koerden in de tang te houden. De avondklok is ingesteld, elders heerst de staat van beleg. En over de grens heen worden Syrisch-Koerdische leden van YPG (de gewapende tak van de Eenheidspartij PYD) beschoten. Toch zit ook daar de klad in. Het leger heeft, voor het eerst sinds lang, een vuist gemaakt tegen de regering. Het weigert grondtroepen in te zetten tegen IS of Al Nusra (beide groepen worden door de VN als terroristen bestempeld) op Syrisch grondgebied zonder mandaat van de Veiligheidsraad. Dat is een lelijke knauw voor Erdogan, want de Koerden en het regeringsleger van Assad (die Erdogan haat als de pest) hebben de hele grensstreek rond Aleppo heroverd. Bovendien hebben zowel IS als de Koerden bewezen dat ze het geweld naar het Turkse hartland kunnen verleggen. Moordende bomaanslagen in Ankara (op een vredesbetoging, maar nu ook vlakbij het parlement en het hoofdkwartier van de luchtmacht), in Istanboel, in Suruç, doen de sluipende burgeroorlog escaleren. Wie heeft er baat bij een ontregeling van het dagelijks leven ?

Erdogan slaat nog wilder om zich heen. Hij heeft de pers van hem vervreemd door kritische stemmen te smoren, en alleen lippendienaars te aanvaarden. Hij vervolgt academici (‘we zullen ze een lesje leren’) omdat ze aandringen op onderhandelingen met de Koerden. De seculieren was hij al kwijt, de jongeren in toenemende mate (Taksimprotesten, internetcontrole). Daarna heeft hij de rechterlijke macht geschoffeerd en verkreupeld, het laatste bastion van het kemalisme. De islam wordt steeds nadrukkelijker opgelegd, met een drankverbod in steeds grotere kringen om de moskeeën, met de opheffing van het verbod op de sluier in het onderwijs, met de aanpassing van de werkuren voor ambtenaren om ze hun rituele gebeden te laten doen, met giftige aanvallen op Egypte en Israël. Al in 2010 waarschuwden Amerikaanse diplomaten voor de groeiende isolatie van Erdogan, omdat hij ‘geen benul heeft van buitenlandse politiek’ en zich omringde met een ‘iron ring of sycophantic (but contemptuous) advisors’. Dat blijkt het duidelijkst in zijn regeringen. Zij echoën alleen de verkrampte visie dat alle leed van Turkije te wijten is aan buitenlandse samenzweringen, en dat elke kritiek een inmenging in binnenlandse aangelegenheden is. Richtinggevend is de felle uitval van minister voor Europese Zaken Volkan Bozkir naar Kati Piri. De Nederlandse socialiste leidde een afvaardiging van het Europees Parlement dat de koorts van de democratie ging opmeten in Dyarbakir. ‘Ze is niet eens in Ankara geweest, en omschrijft de PKK niet als terroristen! Ze spreekt van burgeroorlog, terwijl wij strijd leveren tegen terreur. Ze is niet neutraal’. Het is allicht neutraler dat van de wereldwijde twitteradressen die het vorig halfjaar zijn platgelegd 95 % door Turkije is opgelegd, en van de ruim 3000 verboden twitteraccounts Turkije 90 % voor zijn rekening nam. 

De enige opening die Turkije nog kan maken is naar oerconversatieve emiraten en naar de Europese Unie. Dat eerste heeft weinig kans op slagen, nu een plan om met Saoedi-Arabië en Qatar militair in te grijpen in Syrië afgeblokt is door de grootmachten. De VS en Rusland voelen niets voor de eliminatie van hun sterkste bondgenoot in Syrië en Irak, die zijn weerbaarheid bewezen heeft: het Koerdisch verzet. De vier grote bewegingen buiten Turkije (sommige hebben banden met de PKK) palmen steeds meer gebied in. Zij vormen een buffer voor Europa én voor Rusland, de PYD, de democratische KDP van Barzani, de twaalfpartijencoalitie van KNC-ENKS die bij hem aanleunt, en de patriottische pesjmerga van Talibani (PUK). Boven het hoofd van Turkije hebben Washington en Moskou met de oppositie en Assad een wapenbestand afgesproken (IS en Al-Nusra zijn uitgesloten), dat nu zaterdagnacht moet ingaan. De knieval van Merkel voor Erdogan – op een gouden troon, dat wel – is door de EU allang vergeten, de strop wordt dichtgetrokken in het vluchtelingendebat. Het is bedelen om een markt voor Turkije. Als Europa Turkije afwijst dringt een economische inzinking zich op. Die kan Erdogan, en zijn acolieten, fataal worden. Hij heeft de seculiere bovenlaag op zijn nummer gezet. Maar zonder brood op de plank of veiligheid in de straat is dat een relatieve verwezenlijking. Hij zal dus snel toeschietelijk moeten worden, in de aanslepende bezetting van Noord-Cyprus, en in het toezicht op de vluchtelingenstromen. Want de illusoire afscherming van zijn land (en zijn ambitie om de draaischijf van heel Asia Minor te worden) zijn doorprikt, de gorilla’s stoppen niet aan zijn poorten. Erdogan staat schaak.  

De lakmoesproef dient zich al snel aan: op 6 maart wordt (andermaal) een Europese Top gehouden. Met Turkije. Als premier Davutoglu dan zijn kat niet stuurt, zoals vorige week na de aanslag in Ankara. Maar de boodschap van Europa zal onmiskenbaar zijn. Call your bluff.

Foto: (c) Reporters