Frits Bolkestein, meer public intellectual dan politicus

In 1999 las ik met veel belangstelling de biografie die toen net aan de Nederlandse liberale politicus was gewijd (Max van Wezel en Leonard Ornstein; uitgeverij Prometheus). Het overkomt weinige politici om bij leven en welzijn een biografie te krijgen. En wat voor een. Het uitgangspunt – en ook de flaptekst van m’n beduimeld exemplaar – leren dat Bolkestein een biografie verdiende omdat ie ‘een buitenbeentje’ was in de Nederlandse politiek. ‘Hij week in vele opzichten af van de politici die we van oudsher in Nederland kennen: bruggenbouwers en compromissensmeders die dol zijn op praten en overleggen en altijd de gulden middenweg bewandelen (…) Bolkestein dreef de zaak liever op de spits’.

Het verklaart ook de populariteit die de gewezen VVD-leider en EU-Commissaris. Niet alleen omdat hij geen blad voor de mond nam – hij plaatste als eerste de migratieproblematiek op de politieke agenda en kritiek op de Europese Unie. Maar ook omdat hij zijn standpunten altijd scherp genoeg formuleerde om aandacht op te wekken, en onderbouwd genoeg om respect af te dwingen. Weinige Nederlandse politici waren zo belezen. En even weinige hebben zovele vrije tribunes, lezingen en boeken op hun rekening staan.

Ook dat maakt Bolkestein apart in de Nederlandse politiek: meer denker – zeg maar public intellectual – dan pragmaticus, meer debater dan verzoener, meer polemist dan oudejongenskrentenbrood, zoals dat in het noorden heet. Het verraste de Nederlandse publieke opinie tijdens de tweede helft van de jaren ’90. Het maakte de VVD, de ‘rechts-liberale’ partij, groot. En legde ook de kiemen van Pim Fortuyn tot de overwinningen van erfgenaam en huidig minister-president Mark Rutte. (Op de jongste verkiezingsavond was Bolkestein zowat de eerste die Rutte op het podium mocht gelukwensen.)

Met zijn uitgesproken standpunten en vaak onversneden – hoewel beschaafde – ‘rechtse’ uitspraken, verplaatste Bolkestein ook het centrum van het debat naar rechts, naar het conservatieve deel van het land. Dankzij het opinieklimaat dat Bolkestein heeft kunnen creëeren, komen opiniemakers en denkers als ‘verlichtingsfundamentalist’ Paul Cliteur, immigratiecriticus (en PvdA’er!) Paul Scheffer, conservatieve publicist Bart Jan Spruyt of – vandaag – de jonge EU-criticus Thierry Baudet tot vandaag aan bod. Niet Pim Fortuyn nam het voortouw, zoals in Vlaanderen wel eens wordt gesteld, als het gaat over het ‘rechtse’ opinieklimaat in Nederland. De fundamenten werden gelegd door Bolkestein, als fractieleider van de VVD in de Tweede Kamer.

Bolkestein kon natuurlijk profiteren van het grijze opinieklimaat in het noorden. Alle neuzen stonden in dezelfde richting, het debat werd niet scherp op de snee gevoerd; als er al een debat was. De christendemocratische centrumhegemonie werd vervangen door een grijzig Paars. En hoewel Paars mee mogelijk werd gemaakt door een grote VVD, was Bolkestein zo sluw en intelligent om als fractieleider niét deel uit te maken van het kabinet. En fractieleider in de Kamer te blijven. Daarmee is Bolkestein dus ook nooit minister geweest in Nederland. Door niét deel te nemen aan het officiële machtscentrum, kon hij tegenover de publieke opinie kleur blijven bekennen. En die publieke opinie ook kleuren.

Ik heb de stijl, schrifturen en het optreden van Bolkestein altijd kunnen smaken. Zonder dat ik het altijd met hem eens was, als Nederlands en als Europees politicus. Maar hij had het voordeel van de duidelijkheid en de vaardigheid van het debatteren. Als geen ander kon hij zijn standpunten vertolken – het leverde hem zelfs een eredoctoraat op aan de universiteit van Bradford. En al waren ze dan niet in het Latijn, hij grossierde in citaten, ruim belezen als hij was (wat hij ook aantoonde in het m.i. nogal snel geschreven boek De intellectuele verleiding. Gevaarlijke ideeën in de politiek) en plaatste zich duidelijk op een conservatief standpunt, met een uitgesproken liberaal economisch programma.

U voelt me al komen, de reductio ad deweverum. Conservatief, liberaal, integratie, verantwoordelijkheid, normen en waarden, respect voor geloofstraditie, kritiek op de elite en op de multicultuur … Enkel als het over Europa gaat, gaat de vergelijking met BDW niet op. Dan maar naar de overkant van het kanaal kijken. David Cameron is te stedelijk, te design. Maar ik verwed er mijn hoofd op dat de intellectueel Bolkestein best goede maatjes zou kunnen zijn met Londens Conservatief burgemeester Boris Johnson. Bolkesteins gewezen rechterhand Derk Jan Eppink zit alvast in dezelfde Europese fractie als de Britse Tories. De biografie waar ik in het begin van dit stuk naar verwees heeft als ondertitel ‘Portret van een liberale vrijbuiter’. Veertien jaar later zou ik het adjectief liberaal vervangen door conservatief. Maar ach, what’s in a name?

Ad multos annos, meneer Bolkestein! En bedankt om het debat te openen. Wat zeg ik? Bedankt om het debat te doorbreken.