Geen nostalgie, wel gemiste kans

Het Algemeen-Nederlands Verbond (afdeling Vlaanderen) organiseerde in de grandeur van het Paleis der Academieën aan het Brusselse Warandepark een symposium over Het Verloren Koninkrijk (De Bezige Bij Antwerpen). Onder die titel gaf de historica prof. Els Witte, oud-rector van de VUB, onlangs een magistrale studie uit over het orangisme in de Nederlanden, en in het bijzonder in het zuiden. Hoe het die protestbeweging tegen de Belgische revolutie van 1830, onderzocht ze gedurende vele jaren, niet het minst in nog niet eerder ontgonnen archieven in Den Haag. Op het boek komen we later terug in een uitgebreide recensie.

Als er in Vlaanderen een debat wordt georganiseerd over samenwerking tussen de Lage Landen, dan mag de burgemeester van Leuven, oud-vicepremier Louis Tobback, opdraven. Telkens opnieuw. Niet dat er geen andere ‘orangistische’ of Groot-Nederlandse politici aanwezig waren. Ward Kennes, burgemeester van Kasterlee, heeft een verleden bij het heel-Nederlandse Oranjejeugd. En met de liberale Sas Van Rouveroy en huidig Vlaams-Parlementslid Karim Van Overmeire – allebei ook aanwezig – diende hij recent een voorstel van decreet in om 1815 en het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (VKN) op gepaste wijze te herinneren.

Terug naar Tobback. Die had als enige spreker van het symposium niets voorbereid. Althans daar leek het toch op. Meester rhetoricus met voldoende ervaring in de politiek, bouwde hij uit het vuistje een argumentarium uit bestaande uit drie delen om met spijt terug te kijken op de ‘gemiste kans’ die hij het VKN noemde. Hoewel er bij vele aanwezigen in de zaal ongetwijfeld nostalgie speelde, wou Tobback enkele serieuze argumenten mee geven om de ‘gemiste kans’ te betreuren. Daarbij wou hij niet te lang stilstaan bij de verdiensten van het VKN, zoals het uitbouwen van een infrastructuur die industrialisering mogelijk maakte, het uitbouwen van een middelbare- en hogeronderwijsstructuur en het stimuleren van de Nederlandse standaardtaal als eenheidstaal.

Katholiek vs antiklerikaal

In haar boek doorprikt Els Witte o.a. het beeld dat het orangistische verzet vooral antiklerikaal was. Ze kwam tot de vaststelling dat de meerderheid wel degelijk gelovig katholiek was. Tobback ligt daar niet wakker van. Eén van de twee redenen waarom het VKN is mislukt, is de drang naar de macht van de Kerk in het Zuiden. Tobback: ‘Wat men heeft onderschat is de invloed en de weerstand van het katholieke establishment.’ Dat heeft niets te maken met de kwestie van de transsubstantiatie of andere theologische verschillen tussen katholicisme (in het Zuiden) of protestantisme (in het Noorden). Het gaat erom ‘wie organiseert de samenleving, wie domineert die’. Wie dus geloof hecht aan het feit dat een democratisch en liberaal Zuiden zich wou afscheuren van een autocratische Nederlandse vorst, is er dus – volgens Tobback – aan voor de moeite. Niet dat we ooit de machtsvraag ter discussie stelden, maar als een zelf uitgeroepen autocraat als Louis Tobback het zegt, wie zijn wij dan om daar nog vragen bij te stellen?

Nu is het niet enkel de katholieke kerk in het Zuiden die zich wou losweken uit het VKN dat een protestantiserende invloed op politiek en samenleving zou kunnen hebben. Ook het omgekeerde is waar. Al sinds de val van Antwerpen en de officiële scheiding van de Nederlanden in 1648 had de Republiek in het noorden al ‘last’ van de katholieke Generaliteitslanden, die onder toezicht stonden van ‘Amsterdam’. Nederland is een land van vrijheid en tolerantie, van geloofdsiversiteit. Die diversiteit mocht niet overslaan op het Zuiden, maar mocht ook niet onder druk komen van een almachtige roomse kerk die buiten haar stellingen ander geloof als dwaling beschouwde.

It’s the economy, stupid

Mocht het VKN vandaag bestaan, onze Nederlanden zouden vertegenwoordigd zijn in de G8 (G7 nu). En zelfs in de G6, want er zijn perioden geweest dat het bnp van de Deltalanden groter was dan dat van Canada. In ieder geval zou een samenwerkingsverband van de Lage Landen Italië naar huis spelen, althans toch op vlak van economische productie.

Maar hoe zou men daar in het Noorden tegenover staan? Na de val van Antwerpen – dat heeft historicus Asaer mooi beschreven in zijn boek 1585 – trokken tienduizenden handelaars en intellectuelen naar het Noorden. De meerderheidsaandeelhouders van de VOC waren immigranten uit het Zuiden. Het Noorden kende een steile opgang in de zeventiende Gouden Eeuw dankzij de input van kennis en kapitaal uit het Zuiden.

In welke mate wilden de ambtenaren en handelaren uit Amsterdam en omgeving dat hun economisch model na 1815 zou overspoeld worden door het Zuiden, vraagt Tobback zich af. Niet dat het Noorden bang was overspoeld te worden door ‘Vlaamse keuterboerkes’. Maar wel door het ‘economisch mirakel door de industriële revolutie die zich afspeelde aan Maas en Samber, de steenkoolmijnen met de hoogste kwaliteit van cokes aan de oevers van bevaarbare rivieren, en met een Waalse traditie van metaalbewerking die teruggaat tot de prehistorie’. Tobback is ervan overtuigd dat het Noorden, dat getalsmatig kleiner was ook economisch in de schaduw van het Zuiden zou komen te staan. En net daarom het Zuiden liever kwijt was dan rijk. ‘België’ was immers het ‘Manchester van het continent, en dat is dan niet het West-Vlaanderen van Gezelle of het verlaten Limburg,’ volgens de oud-vicepremier. ‘In de raden van bestuur in Amsterdam was men Cockerill liever kwijt dan rijk’.

Wat als …

In nabijheid van enkele tientallen historici, waaronder enkele prominente (oud-)hoogleraren Geschiedenis, waagde Tobback zich ook op het gladde ijs van de ‘counterfactual history’: hoe zou de geschiedenis verlopen zijn mochten bepaalde feiten niet hebben plaatsgevonden of een ander verloop hebben gekend.

Stel, zegt Tobback, dat het VKN nog zou bestaan hebben in 1914? Zouden de Duitse militaire bevelhebbes dan het Von Schlieffenplan hebben uitgedacht? Zouden zij door een economische reus, die het VKN onvermijdelijk zou zijn geweest, gemarcheerd hebben op weg naar Parijs? Zou iemand zoiets mogelijk achten?

Er dus van uitgaande dat Duitsland niet door België zou zijn getrokken, niet zou gestopt zijn aan Somme en IJzer en zich hier niet had vastgereden in de Vlaamse klei. Dan was de Eerste Wereldoorlog anders verlopen. Misschien ook geen vier jaar durende ‘wereldoorlog’ geweest. En vermits – zo stelt Tobback kort door de bocht – historici tegenwoordig spreken van een Dertigjarige Oorlog, waarvan WO I het begin en WO II het einde was, zou Hitler nooit een kans hebben gekregen zich te enten op revanchistische nationalistische gevoelens in Duitsland, en … had WO II nooit plaatsgevonden.

U denkt er maar van wat u wil. Tobback schijnt er alvast geloof aan te hechten.

Domper

Tobback wou niet alleen terugblikken naar het verleden. Hij wou ook stilstaan bij de opties vandaag en morgen. Is een sterk Benelux-verband mogelijk? De Leuvense burgemeester stelde dat we ons vooral geen illusies hoeven te maken. Het Noorden ligt niét wakker van het Zuiden. En ook in de context van de EU gebeurt het slechts zelden dat de Nederlandstaligen samen aan hetzelfde zeel trekken. Ook dat was natuurlijk anders geweest als het VKN nog zou bestaan. Slechts een 25-tal jaar geleden spanden Noord en Zuid samen, om naast Duits, Frans, Engels, ook het Nederlands erkend te krijgen als erkende taal in informele vergaderingen op Europees niveau. Dat was het tot op vandaag. Het Noorden ligt niet wakker van het Zuiden. En in het Zuiden zijn het enkel nostalgici die er nog geloof aan hechten.

Illustratie: Willem I, koning der Nederlanden