Het eerbetoon aan Etienne Vermeersch is deels hypocriet

Pal op de sterfdag van Winston Churchill werd dit jaar het heengaan van een groot denker bekendgemaakt: moraalprofessor Etienne Vermeersch. In de winterdagen van zijn lange carrière mocht ik met hem samenwerken, iets waar ik mezelf zeer gelukkig voor prijs. Samen met het kabinet van Staatssecretaris Theo Francken, waar ik werkte als tekstschrijver, stelde Etienne Vermeersch een Nieuwkomersverklaring op, die de basisregels omvat die migranten dienen te aanvaarden als ze zich in ons land willen vestigen. Die ervaring noopt mij tot kritische kanttekening bij het collectieve eerbetoon dat dezer dagen over de professor wordt uitgestrooid. Dat eerbetoon is immers ten dele hypocriet.

Vrijheid van denken

Ik herinner mij levendig hoe hard de professor hamerde op het opnemen van het recht op geloofsafval (apostasie) in die Nieuwkomersverklaring. Vrijheid van denken beschouwde hij als het hoogste goed van onze beschaving. Tegelijk leed het voor hem geen twijfel wat momenteel de grootste bedreiging voor die vrijheid vormt: de groeiende invloed van de islam op mens en maatschappij.

Met de gerimpelde vuist op tafel citeerde hij het vers in de Koran dat apostasie met de dood bestraft en haalde daarbij ter illustratie nog een hele resem recente voorbeelden aan van afvalligen die om die reden werden geëxecuteerd. Voorbeelden uit verschillende moslimlanden, uitgevoerd niet alleen door moslims die het recht in eigen handen namen, maar ook in uitvoering van officiële rechterlijke uitspraken.

Bottom line  van dit alles: de Koran is geen stoffig boek met verhalen uit de Oudheid, maar een concrete politieke leidraad die het denken en handelen bepaalt van miljoenen mensen vandaag, zowel in het Midden-Oosten als bij ons. Een leidraad die elke intellectueel die die cultuur wil snappen daarom best grondig bestudeert en analyseert.

Doorgedreven egalitarisme

Toen de Nieuwkomersverklaring werd afgeklopt, had ik de eer dit met hem te mogen vieren met een gezellige tête-à-tête  in restaurant Titanic aan het Vrijheidsplein in Brussel. Een twee uur durend gesprek volgde, onder het genot van een goed stuk vlees en een even goede fles Bordeaux, want de man was een levensgenieter pur sang. Geen zelfonthouding, maar gematigde fijn-proeverij voor de professor. Het ecologisch-culinaire schuldbesef, waaronder vandaag zoveel landgenoten gebukt gaan, was hem volkomen vreemd.

Maar ik dwaal af. U wilt natuurlijk horen waar de professor in die nadagen van zijn leven van wakker lag. Welaan: het gesprek begon bij het onvermijdelijke onderwerp van de verloedering van ons onderwijs, waaronder de teloorgang van de kennis van het Latijn, die hem zeer bedroefde. Die verloedering weet hij aan zowel een doorgeslagen egalitarisme in de onderwijskoepels als aan de impact van massamigratie van mensen uit culturen zonder wetenschappelijke en rationele traditie. Twee keer vloeken in de progressieve kerk. Ik dacht zowaar een conservatief denker voor mij te hebben, hoewel hij dat etiket als ultieme rationalist voor zichzelf nooit zou hebben aanvaard.

Waarheen met het avondland?

Het gesprek meanderde verder en belandde uiteindelijk aan bij een kwestie die hem in die periode bijna letterlijk wakker hield. Dat was niet het klimaat, voor alle duidelijkheid, maar wel zijn bezorgdheid over een graduele islamisering van onze samenleving als gevolg van sluipende, maar onstuitbare, demografische processen. De combinatie van hoge immigratie en hoge nataliteit van moslims zou op middellange termijn (decennia) onze hele manier van leven, onze vrijheid en zelfs onze rationele wetenschappelijke traditie op de helling kunnen zetten. Niet structuren en wetten, maar mensen met hun eigen opvattingen en cultuur, zijn immers de bouwstenen van een maatschappij.

Die bezorgdheid was bij hem geleidelijk gaan groeien naarmate hij zich meer verdiepte in de primaire bronnen van de islam. Onbekend maakt onbemind, zo luidt het gezegde, maar in het geval van kennis over de islam geldt vaak precies het tegenovergestelde: onbekend maakt argeloos, bekend maakt argwanend. Naar het einde van zijn leven toe is dat besef bijna overheersend geworden in zijn denken. En de professor zou zichzelf niet geweest zijn, indien hij die bezorgdheden had ingeslikt zonder ze wereldkundig te maken.

Ramkoers

En dus schreef en debatteerde hij erover. Op televisie en op papier. Vurig verdedigde hij het hoofddoekenverbod in het onderwijs, tegen de voltallige progressieve kerk in, die hij nota bene zelf had vorm gegeven in vroeger tijden. Ongemakkelijke waarheden dienen nu eenmaal verteld, ook al vloeken ze met ethische dogma’s. In zijn gekende stijl kon hij bruusk uitvliegen tegen politici die in zijn ogen argeloos omsprongen met de islam. Denk aan zijn publieke kastijding van Bert Anciaux (sp.a), toen die het in 2013 in zijn hoofd haalde om een wetsvoorstel in te dienen dat ‘islamofobie’ strafbaar zou maken.

Zijn islamkritiek, en de soms provocatieve wijze waarop hij die uitte, brachten hem meermaals op ramkoers met Weldenkend Vlaanderen. Herinner u bijvoorbeeld de toorn en banbliksems die hij over zichzelf afriep toen hij op VRT in prime-time  de islam ‘een achterlijke cultuur’ had genoemd, met verwijzing naar het geringe aantal boeken dat jaarlijks in het Arabisch vertaald wordt en de volledige afwezigheid van Arabische universiteiten onder de wetenschappelijke top van de wereld. Onder meer Marc Reynebeau van De Standaard trok toen fel van leer in een column waarin hij Vermeersch van ‘determinisme’ beschuldigde, een beschaafd woord voor het dragen van oogkleppen.

Islamkritiek is géén racisme

Ik viel dan ook net niet van mijn stoel toen ik naar aanleiding van zijn overlijden datzelfde Weldenkende Vlaanderen de professor zag ophemelen op sociale media en huiszender VRT. Diezelfde lui die hem nu prijzen als een groot vrijzinnig denker, vonden en vinden immers tegelijk dat hij naar het einde van zijn leven ‘aan de verkeerde kant van de geschiedenis’ is gaan staan. De mortuis nil nisi bene, zo gaat het gezegde, maar er zijn grenzen. Hun eerbetoon is selectief en daardoor hypocriet.

Maar allicht maalt de professor daar zelf niet om, want het is een prijs die hij bereid was te betalen. Net dat is zijn grootste verdienste geweest als tegendraadse intellectueel. Hij heeft rationele islamkritiek uit het verdomhoekje van extreemrechts gehaald en dat was dringend nodig vanuit maatschappelijk opzicht. Kritiek op denkbeelden en opinies, wat godsdiensten tot nader order zijn, moet immers altijd kunnen. Dat is géén racisme, noch is het stigmatiserend, zolang die kritiek in abstracto  blijft en niet op mensen wordt betrokken.

Durf denken

Dat die kritiek evenwel tot op vandaag ongemakkelijk ligt bij velen, mag blijken uit het bijna collectief verzwijgen van dit aspect van zijn intellectuele erfenis in de berichtgeving over zijn overlijden. Toch waagde de professor zich er aan, in de volle wetenschap dat zijn boodschap hem op woede en ergernis zou komen te staan van mensen uit zijn eigen omgeving. Paradigma’s zijn er nu eenmaal om ter discussie gesteld te worden, hoe hecht de intellectuele consensus ook is die hen in stand houdt. Durven denken dus. Sapere aude. Dat is de grootste les die de professor ons gegeven heeft. Requiesce in pace, Etienne.