Het huiswerk van de Catalanen

Of de onafhankelijkheidsbeweging daarvoor voldoende kracht, moed en politieke intelligentie in huis heeft zal moeten blijken in de langgerekte aanloop naar de verkiezingen van 27 september.

Het Catalaanse labyrint

Wie zich ergert aan de opeenvolging van mini-crises in de Belgische federale regering of de steriele stammentwisten binnen de Vlaamse partijen kan zich altijd troosten met de gedachte dat er een plaatsje is aan de Middellandse Zee waar het er vaak nog veel bonter aan toe gaat.

Van de negen partijen die in het Catalaanse parlement vertegenwoordigd zijn willen er zeven af van de status als autonome regio. Maar over het alternatief -secessie of (con)federalisme- en het tempo waarin dat moet worden gerealizeerd bestaan minstens evenveel standpunten als partijen. Standpunten die onder impuls van het moeizame en gestaag voortschrijdende ‘proces van nationale transitie’ onvermijdelijk evolueren.

Die diversiteit aan partijen en standpunten wordt vaak omschreven als een rijkdom maar in de praktijk is de pluraliteit waarover Catalaanse politici graag spreken vaak niet meer dan een eufemisme voor persoonlijke vetes en weinig fraaie maar legitieme machtsspelletjes.

Bovendien worden die eindeloze politieke (nuance)verschillen ook gretig uitgebuit in de Catalaanse en Spaanse media en zo wordt het moeilijk om door het bos van ophefmakende soundbites, venijnige opiniestukken, publieke verwijten, uitgelekte documenten en gemaquilleerde opiniepeilingen nog de bomen te zien.

De voorbije weken werd het Catalaanse transitieproces dan ook, afhankelijk van de bron, omschreven als dood en begraven, zwaar gehavend, licht gekneusd of juist kerngezond. Niemand tevreden en elk z’n waarheid.

Wat in dat boeiend kijkstuk of intrieste schouwspel (schrappen wat niet past) vaak verloren gaat is het onderscheid tussen de relatief trage maar goed doordachte voorbereidingen van de Catalaanse regering, de sociale steun voor onafhankelijkheid, en de partijpolitieke machtsstrijd. Vooral dat laatste werkt zowel voor- als tegenstanders van de Catalaanse onafhankelijkheid zwaar op de zenuwen maar dat betekent niet dat de voorbereidingen stoppen of dat de onafhankelijkheidsbeweging plotsklaps alle slagkracht heeft verloren.

Wie de voortgang van het Catalaanse transitieproces wil meten heeft eigenlijk maar één betrouwbare maatstaf: het Witboek van de Catalaanse Raad voor Nationale Transitie. Een lijvig werkstuk van 18 rapporten waarin een niet-partijgebonden expertenpanel, op vraag van de Catalaanse regering, alle politieke en juridische stappen op weg naar de onafhankelijkheid heeft onderzocht en beschreven.

Dat Witboek voor Nationale Transitie voorziet drie opeenvolgende etappes: (1) een democratisch mandaat voor onafhankelijkheid bekomen via (a) een referendum of (b) verkiezingen; (2) een stapsgewijze ontkoppeling van Spanje via (a) onderhandelingen en/of (b) een reeks voldongen feiten; (3) een formele onafhankelijkheidsverklaring en een grondwetgevend proces met ratificatie in een referendum.

De verkiezingsprogramma’s in 2012 van zeven Catalaanse partijen stonden in het teken van fase 1(a), het uitputten van de politieke en juridische instrumenten om een referendum te organiseren. Een objectief dat stuit op een dubbel njet vanuit Madrid: geen referendum en geen grondwetsherziening die de Catalaanse eisen tegemoet komt. (De alternatieve volksraadpleging van november vorig jaar, georganiseerd ondanks de actieve obstructie van de Spaanse regering, was een belangrijke politieke overwinning maar het juridische effect ervan is nul.)

De enig overgebleven stap is dus 1(b): een absolute meerderheid van independentisten in het Catalaanse parlement na zogenaamd ‘plebiscitaire verkiezingen’ waarbij de partijen zich duidelijk presenteren als voor- of tegenstanders van onafhankelijkheid in de volgende legislatuur.

Het mini-akkoord tussen CiU en ERC

Nadat begin december van vorig jaar de Catalaanse politieke partijen hun sterk verschillende routekaarten voor de beslissende fase van ‘het proces’ voorstelden werd meteen duidelijk dat de poging van de Catalaanse president om het allegaartje samen te brengen in een eenheidslijst met een gemeenschappelijk programma te hoog gegrepen was. De twee grootste formaties Convergència i Unió, centrumrechts, en Esquerra Republicana, centrumlinks, zijn eeuwige rivalen en zonder de constante druk en bemiddeling vanuit de middenveldsorganisties zoals de Assemblea Nacional Catalana en Omnium (drijvende krachten achter de grootse manifestaties in Barcelona) of de Vereniging van Catalaanse Steden en Gemeenten voor Onafhankelijkheid zou er zelfs helemaal geen sprake zijn geweest van een volgende stap voor eind 2016.

Het strategische akkoord dat op de valreep werd bereikt is dan ook niet meer dat het minimaal noodzakelijke: de begroting voor 2015 (pas deze week goedgekeurd) en een intentieverklaring om met een gedeeld verkiezingsprogramma in de lijn van het Witboek voor Nationale Transitie naar de kiezer te trekken. Dat programma of gedeeld routeplan blijkt “vergevorderd” maar is nog niet rijp voor publicatie. Ondertussen werd ook een extra regeringscommissaris benoemd om de voorbereidingen voor o.a. een eigen sociale zekerheid, een belastingdienst en centrale bank te versnellen. Dat alles weliswaar binnen de marges die de Spaanse juridische orde toestaat.

Tegelijk wordt ook de internationale aanwezigheid in Brussel, Parijs, Berlijn, Wenen en Rome verder uitgebouwd om o.a. duidelijk te maken dat een onafhankelijk Catalonië als economische motor en netto-bijdrager aan de EU een stukje van de oplossing kan zijn voor het zieltogende Zuid-Europa.

Het verplaatsen van de beslissende afspraak met de kiezer naar 27 september, tenslotte, is voor de sceptici en tegenstanders uitstel van executie maar in een meer optimistische lezing is het reculer pour mieux sauter. De Catalaanse independentisten zijn namelijk nog niet klaar met het huiswerk dat de twijfelende kiezer duidelijk moet maken dat Catalonië voldoende is voorbereid om op relatief korte termijn te functioneren als een volwaardige en onafhankelijke staat.

Vertrouwen (en) winnen

Het veldwerk van de voorbije vier jaar met letterlijk duizenden infovergaderingen, boekvoorstellingen en debatavonden tot in de verste uithoeken van Catalonië heeft z’n effect niet gemist. Uit het jaarlijkse opinieonderzoek van Autonome Universiteit van Barcelona -een van de methodologisch meest betrouwbare bronnen- kan worden afgeleid dat het potentiële aantal ja-stemmen in een referendum over onafhankelijkheid zich situeert tussen de 55% en 61% (data 2011-2014). Ook de 1,8 miljoen Sí-Sí stemmen in het participatief proces van 9 november vorig jaar zijn een teken dat er een solide steun is voor de onafhankelijkheidsgedachte nog voor de echte en beslissende campagne is ingezet (bij de verkiezingen in 2012 werden 3,6 miljoen stemmen uitgebracht).

Maar het omzetten van een zogenaamd sociale meerderheid of favorabele grondstroom in een feitelijke meerderheid van stemmen is geen eenvoudige opgave. De ervaringen in Quebec en Schotland leren dat wanneer het er echt toe doet de angst voor het onbekende en een onzekere transitieperiode vele potentiële kiezers doen afhaken. Ook het ongewone format om een mandaat voor onafhankelijkheid na te streven via een verkiezing waarin partijbelangen en sociaaleconomische thema’s onvermijdelijk het debat vervuilen en bemoeilijken is bijzonder ambitieus.

Dat Madrid bovendien alle trukken van de foor zal gebruiken om verwarring en onzekerheid te zaaien omtrent de Euro, het lidmaatschap van de EU, enz., dwingt de pro-onafhankelijkheidspartijen om heel sterk in te zetten op een geloofwaardig transitieplan dat enerzijds anticipeert op alle mogelijke politieke en juridische obstakels, en anderzijds een ordentelijk beheer van de lopende sociaaleconomische dossiers verzekert.

President Mas heeft daarom de Raad voor Nationale Transitie opnieuw aan het werk gezet om de politieke troefkaarten om Spanje tot onderhandelingen over een secessie te dwingen juridisch verder uit te diepen. Nog voor de verkiezingen in september zal een gedetailleerd plan worden voorgesteld waaruit zal moeten blijken hoe en op welke termijn Catalonië volledig zelfstandig kan worden, zowel in een scenario van medewerking als obstructie vanwege de Spaanse staat. Ook de studiediensten van de partijen draaien momenteel overuren om de meer dan 1000 bladzijden theorie uit het Witboek voor Nationale Transitie te vertalen in concrete actieplannen en vertrouwenwekkende campagneboodschappen.

Dat dergelijke voorbereidingen geen kinderspel zijn en echt wel verregaande gevolgen kunnen hebben is ook het Amerikaanse nieuwsagentschap Bloomberg niet ontgaan. In een recent artikel over The Catalan Tax Rebels worden de voorbereidingen voor een Catalaanse belastingdienst besproken en duikt de idee op van een moderne en gesofisticeerde Boston Tea Party. De capaciteit om zelf belastingen te innen en de de facto controle over het territorium en de kritische infrastructuur via de lokale besturen zijn net als de Spaanse schuld belangrijke troeven die Catalonië zou kunnen uitspelen om een onderhandelde secessie af te dwingen indien de verkiezingen straks een voldoende duidelijk democratisch mandaat opleveren.

Maar even belangrijk als de juridische en technische voorbereidingen is het vertrouwen in en tussen de partijen die de uitdaging met het Spaanse staatsapparaat willen aangaan. Er komt in de aanloop naar 27 september een inhoudelijk debat over de pro’s en contra’s van onafhankelijkheid, de kosten van de ontkoppeling van Spanje en de verschillende visies op de Catalaanse Republiek. Maar tegelijk is een vinnig debat over het politieke leiderschap onvermijdelijk. Draait dat spel uit op een onderlinge afrekening tussen CiU en ERC dan is het maar zeer de vraag of een meerderheid van de kiezers bereid is om te volgen. Als de pro-secessiepartijen een ontegensprekelijke overwinning wil boeken dan zal men een delicaat evenwicht moeten vinden tussen gezonde rivaliteit enerzijds en een strategische en vertrouwenwekkende verstandhouding anderzijds.

De onderlinge zetelverhouding tussen de pro-onafhankelijkheidspartijen C(iU) (50), ERC (21) en CUP (3) is belangrijk voor de stijl en tempo van het transitieproces maar wat er echt toe doet is dat de som van de drie minstens gelijk blijft. De drie partijen waren in 2012 goed voor 74 zetels op 135 en een dikke 47% van de stemmen maar enkel ERC en CUP droegen toen de onafhankelijkheid in hun programma. Een evenaring van die score in september zou opnieuw een stap(je) voorwaarts zijn in het transitieproces. Echter, zonder minimaal 50% van de stemmen is niets beslist noch verworven en blijft de Catalaanse zaak allicht voor onbepaalde tijd een interne Spaanse aangelegenheid.

Het Catalaanse transitieproces kende al in 2012, 2013 en 2014 verschillende crisismomenten en ook nu ligt het parcours tot aan de verkiezingen in september bezaaid met de spreekwoordelijke landmijnen. Maar president Mas (CiU) en de oppositieleider Oriol Junqueras (ERC) beseffen zeer goed dat de ze ondanks hun onderlinge strijd objectieve bondgenoten zijn. Het lot van beiden is verbonden met de Catalaanse Republiek en over elkaar struikelen op een enkele meters van de finish van de beslissende etappe zou het einde betekenen van hun politieke carrières.

Als CiU zijn interne herbronning succesvol afrond en er samen met ERC in slaagt om in de volgende weken het moeizaam bereikte akkoord te honoreren en verder uit te diepen na de gemeenteraadsverkiezingen in mei (met o.a. strategische allianties op lokaal niveau en een geloofwaardig routeplan) dan kan het straks in Catalonië, veel meer nog dan in Schotland vorig jaar, wel eens bijzonder spannend worden.

Blijven de verschillende Catalaanse parochies daarentegen hangen in een bitse strijd om ‘de kruimels van de autonome macht,’ dixit Artur Mas, dan haken waarschijnlijk vele Catalanen gedesillusioneerd af.

Dit artikel is een tweeluik. Lees ook deel 2.

(c) Reporters