Als de nationale dichter van Oekraïne, Taras Sjevtsjenko op 10 maart 1861 overlijdt, precies een dag na zijn 47ste verjaardag, heeft hij van zijn 47 levensjaren er 24 doorgebracht in lijfeigenschap en tien in gevangenschap.

Deze dichter en schilder, Oekraïense nationalist en humanist, is de grootste lofzanger van de Oekraïense taal en werd de nationale dichter. Sjevtsjenko tekent in de negentiende eeuw het nationaal bewustzijn van zijn land. Hij is één van die ‘grote bezielers der volkeren’, zoals elders in Europa Albrecht Rodenbach (1856-1880) in Vlaanderen, Adam Mickiewicz (1798-1855) in Polen, Giuseppe Mazzini (1805-1872) in Italië, Sandor Petöfi (1823-1849) in Hongarije, Friedrich Ludwig Jahn (1778-1852) in Duitsland, Nicolas Grundtvig (1783-1872) in Denemarken en nog vele anderen.

Lijfeigene

Taras Sjevtsjenko wordt op 9 maart 1814 geboren in een familie van lijfeigenen in Moryntsi, een dorp nabij Tsjerkasy in Oekraïne dat toen deel uitmaakte van het Russische Rijk. Al vrij jong verliest hij zijn ouders. Hij wordt wees op twaalfjarige leeftijd. Aangezien zijn ouders lijfeigenen waren, is hijzelf ook automatisch lijfeigene. Als kind toonde hij al een groot schilderstalent en tegelijkertijd ontdekt hij de Oekraïense literatuur. Op veertien jaar wordt hij dienaar in de huishouding van zijn meester: graaf Pavel Engelhardt. Die merkt het artistieke talent van Sjevtsjenko. In Sint-Petersburg stuurt de graaf hem gedurende vier jaar in opleiding bij een schilder.

Dankzij vrienden ontmoet Sjevtsjenko de beroemde schilder Karl Brjoellov (1799-1852). Die heeft een origineel idee: hij schenkt het portret, dat hij heeft geschilderd van de Russische dichter Vasilij Zjoekovskij (1783-1852), als prijs van een grote loterij waarvan de opbrengsten zullen worden gebruikt om Sjevtsjenko vrij te kopen. Zo wordt Taras op 5 mei 1838 voor een prijs van 2.500 roebel een vrij man. Hij is dan 24.

Dichtbundel

In 1840 wordt zijn eerste dichtbundel Kobzar (de Bard) gepubliceerd in Sint-Petersburg. Sjevtsjenko reist drie keer naar Oekraïne, in 1843, 1845 en in 1846 en wordt erg geraakt door wat hij meemaakt. Hij bezoekt zijn broers en zussen die nog in slavernij leven. Ook kan hij belangrijke Oekraïense schrijvers en intellectuelen ontmoeten. Sjevtsjenko is diep getroffen door de Russische onderdrukking en de verwoesting van zijn geboorteland Oekraïne en besluit enkele historische ruïnes en culturele monumenten van zijn vaderland te schetsen in een album, dat hij ‘Zjivopisnaja Oekrajna’ (‘Schilderachtig Oekraïne’) noemt.

Sjevtsjenko beëindigt in 1845 zijn studies aan de Academie voor Kunsten, wordt lid van de Archeografische Commissie van Kiev en reist doorheen heel Oekraïne, dat onder de dominantie van Rusland gebukt gaat. Hij moet historische en archeologische monumenten inventariseren en etnografisch materiaal verzamelen. Tussen 1844 en 1845, en meestal tijdens zijn reizen, schrijft hij enkele van zijn meest satirische en politiek subversieve gedichten. Nochtans is hij in niets het militante, bittere type. Tijdgenoten omschrijven hem als een gedrongen man met rosse haren en een heel open gezicht, waarin ondeugende, intelligente ogen glinsteren.

Centrum van de belangstelling

Overal waar hij komt, staat Sjevtsjenko onmiddellijk in het centrum van de belangstelling. Iedereen vertoeft graag in zijn gezelschap. Prinses Varvara Repnina (1808-1891) beschrijft hem als ‘eenvoudig en zonder pretentie (…) op zijn gemak en erg tactvol wanneer hij in gezelschap is en hij bedient zich nooit van clichés’. Terwijl hij het portret schildert van haar vader, wordt de prinses op hem verliefd. Taras draagt zijn gedicht ‘Trizna’ (‘Het Begrafenisfeest’) aan haar op en schildert twee portretten van Varvara. Ondertussen promoot de stralende prinses zijn artistieke loopbaan.

Het is geen verrassing dat Taras in 1846 wordt uitgenodigd om zich in Kiev bij de Broederschap van Cyrillus en Methodius aan te sluiten. Deze geheime, politieke organisatie wil de lijfeigenschap afschaffen en Oekraïne reanimeren. Zoals de overige leden van de Broederschap wordt Taras op 5 april 1847 gearresteerd en in Sint-Petersburg gevangengezet. Als de politie zijn satirische, anti-tsaristische gedichten ontdekt, krijgt Sjevtsjenko een bijzonder strenge straf. Hij wordt veroordeeld om als eenvoudige soldaat in dienst te gaan bij een speciaal korps van veroordeelden, in een verafgelegen gebied, nabij de grens met Kazachstan.

Verbod

Wat hem uiteindelijk het zwaarst valt, is dat het hem op persoonlijk bevel van tsaar Nicolaas I verboden is om te schrijven, te tekenen of te schilderen. Taras slaagt er echter in om in het geheim te werken en verbergt zijn teksten en schetsen in zijn laarzen. Tijdens zijn ballingschap correspondeert Varvara met hem tot in 1850. Dan wordt hem ook het ontvangen van post ontzegd. Onophoudelijk vraagt Varvara aan de autoriteiten om verlichting van zijn situatie. Ze beschrijft haar relatie met Sjevtsjenko in een onafgewerkte roman ‘Djevotsjka’ (‘Een meisje’), waarin hij een centraal personage is. Het is wachten tot 1916 – een kwarteeuw na haar dood – alvorens extracten uit dit werk worden gepubliceerd.

In zijn werk spreekt Sjevtsjenko altijd over zijn geboorteland, Oekraïne, dat strijdt tegen de Russische onderdrukking en naar vrijheid zoekt. Wanneer hij uiteindelijk in 1857 wordt losgelaten, verbiedt de Russische overheid hem om in Oekraïne te wonen, een zware teleurstelling. Hij vestigt zich in Novgorod, later in Sint-Petersburg. Pas in 1859 krijgt hij de toelating om zijn familie en vrienden in Oekraïne te bezoeken. Maar eenmaal daar aangekomen, arresteert men hem en stuurt hem onmiddellijk weer naar Sint-Petersburg. Taras zal onder politiebewaking blijven tot aan zijn dood. Hij geeft volgende raad aan zijn landgenoten: ‘Maar, mijn broeders, wanhoopt niet en werkt ijverig, in naam van Oekraïne, onze angstaanjagende moeder. Amen.’

Sint-Petersburg

Uitgeput sterft hij op 10 maart 1861 in Sint-Petersburg. Van zijn 47 levensjaren heeft Sjevtsjenko er 24 doorgebracht in lijfeigenschap en tien in gevangenschap. Twee maanden na zijn begrafenis wordt zijn stoffelijk overschot naar Oekraïne overgebracht, in overeenstemming met zijn laatste wens. Daar is hij bijgezet op de ‘Tsjernetsja Gora’ (de ‘Monnikenberg’) dichtbij Kaniv, op de oever van de Dnjepr en niet ver van zijn geboorteplaats. De ‘heuvel van Taras’, zoals de Oekraïners de plaats aanduiden, wordt beschouwd als een historisch, natuurlijk en cultureel monument van het allergrootste belang en als nationaal relikwie van Oekraïne. Nog steeds gaan miljoenen Oekraïners er op bedevaart.

In 1884 wordt er een klein museum geopend. In 1914, bij de honderdste verjaardag van Sjevtsjenko, stuurt de Russische overheid politie naar ‘de heuvel’ om er elke herdenking te beletten. Twaalf jaar later in 1926 wordt er nabij het graf van Sjevtsjenko een museum van groter allure ingehuldigd. We bevinden ons dan onder het Sovjetregime, dat op een bepaald moment de bevestiging van de Oekraïense identiteit ondersteund heeft. Later, in 1939, wordt er op de heuvel een groot bronzen standbeeld opgericht. Het is ook hier dat Oleksa Hirnyk zich in 1978 in brand steekt, om te protesteren tegen de Sovjetonderdrukking van Oekraïne.  Met zijn daad wil de hij de zestigste verjaardag van de afkondiging van de Oekraïense onafhankelijkheid in 1918 markeren.

Zapovit

Al in 1868 componeert Michajlo Verbitskij (1815-1870) muziek voor ‘Zapovit’ (‘Het Testament’), een gedicht van Sjevtsjenko. Sindsdien is dit de ‘tweede nationale hymne’, die steeds grote emoties oproept, nét omdat ze niet officieel is. Een Nederlandse vertaling:

Mijn Testament

Als ik sterf, begraaf me dan

op een heuvel midden in de steppe

van mijn dierbare Oekraïne,

zodat ik kan uitzien over

de weidsheid van de velden

en kan aanhoren

het machtige gebulder

van de Dnjepr tussen de rotsen.

En als de stroom uit Oekraïne

wegvoert het bloed van de vijand

naar de diepe, blauwe zee

dan zal ik de heuvel en de vlakten

verlaten en opstijgen naar God

om tot hem te bidden.

Maar tot die dag komt,

weet ik van geen God.

Begraaf me en sta op!

Verbreek uw ketens en

besprenkel de herwonnen vrijheid

met het bloed van de vijand.

En vergeet mij niet

in de nieuwe, vrije familie.

Herinner mij

in die grote familie

met een goed en zacht woord.

Identiteit en onafhankelijkheid

De tragische levensloop van Taras Sjevtsjenko reflecteren de weg die het Oekraïense volk doorheen de eeuwen aflegde in zijn strijd voor zijn identiteit en zijn onafhankelijkheid. Zowel in Oekraïne als elders in de wereld werden talrijke monumenten opgericht ter ere van deze nationale dichter van de Oekraïners.

Zo staat in het zesde arrondissement van Parijs, op de Square Taras-Chevtchenko een monument dat de dichter op rijpere leeftijd voorstelt, met hoefijzersnor. De stad Aqtau in Kazachstan droeg van 1964 tot 1992 de naam van Sjevtsjenko, ter herinnering aan zijn ballingschap aldaar. De Universiteit Taras Sjevtsjenko in Kiev is naar hem genoemd.