Van Cleopatra tot Fergie: 21 markante vrouwen geportretteerd

Dertien bekende historici, onder wie Willem Ouweneel, Perry Pierik, Jeannick Vangansbeke en Wim Zaal, schreven onder leiding van Frank Heine een prachtige bundel: Markante vrouwen. Het boek verscheen zo goed als gelijktijdig met Moeders des vaderlands. De vrouwen die de Nederlanden vormden, samengesteld door Femke Deen en Ineke Huysman. Maar slechts één personage kom in beide werken voor, Jacoba van Beieren. Aan historische vrouwenfiguren dus geen nood.

Wij spraken met Frank Heine, de redacteur van Markante vrouwen.

Wie is de meest markante vrouw uit je boek? 

‘De meest markante vrouw uit het boek is niet zomaar een-twee-drie aan te wijzen. Natuurlijk speelt daarbij een maatschappelijke, politieke of innovatieve rol die zij in haar tijd heeft gespeeld, maar ook de invloed die zij op tijdgenoten heeft gehad, hoe subtiel soms ook. Angela Merkel vind ik een kandidate…’

Vindt iedereen dat, denk je?

‘Neen, wellicht zullen velen tot andere ‘markantsten’ komen. Maar het mooie van het portret van Merkel door Henk Letschert is dat het zo’n goed voorbeeld is van de kracht van de bescheidenheid, stille vastberadenheid, welhaast.

Nu is de beschrijving van de meest markante vrouw zeker niet altijd de beste. Prachtig zijn de portretten waarin naast de bekendheid en de roem ook de zwakheid van het personages, soms direct onder de oppervlakte, voelbaar is.’

Hoe ontstond eigenlijk het idee om dit boek samen te stellen? 

‘Het idee voor dit boek ontstond al filosoferend aan de grote vergadertafel bij uitgeverij Aspekt in Soesterberg. Een nieuwe uitgave over vrouwen, maar hoe? Portretten van beroemde vrouwen zijn er al genoeg. Bekende vrouwen interviewen, zoals Hugo Camps in 2012 deed in Grote Vrouwen, zou een herhaald format opleveren, zou zeer arbeidsintensief zijn, en twee beperkingen kennen: je moest vrouwen daartoe bereid vinden en zij zouden nog onder ons moeten zijn.

Maar bekende vrouwen van vroeger en nu te beschrijven in korte, pakkende hoofdstukken zou mogelijk iets fraais opleveren, en zeker geschreven door verschillende auteurs zou het een rijkgeschakeerd boeket kunnen worden.’

Maar dan moesten jullie samen nog overeenstemming vinden over de essentie: wat is dan eigenlijk een markante vrouw?

‘Tja, wat maakt een vrouw markant? Zijn het haar prestaties? Bijzondere uitspraken? Haar diplomatie, haar rol in de geopolitieke ontwikkelingen, zoals van Clementine van Saksen Coburg, alias ‘van België’, door Veerle Deknopper? En hoe Markant moet je zijn om zo genoemd te worden? Was Susan Sontag markant? Als activiste, als auteur van essays en boeken, om haar angsten en twijfels, of om haar relatie met Annie Leibowitz? Niet erg bekend bij een groot publiek, Paul Dentz heeft haar in dit boek terecht een mooi voetstukje gegeven.

En dan, wat dreef een vrouw, wat maakte haar markant? Misschien een heilig moeten, een dominante karaktertrek, hoogst intelligent of een wonderlijk gebrek. Soms kende iedereen haar in haar tijd, soms alleen de Europese intelligentsia.

Misschien is het toekennen van het begrip markant wel een arbitraire aangelegenheid. Ben je markant in je eigen kring, onder vakgenoten of bij een groot publiek? De 21 vrouwen in Markante Vrouwen zijn ons in ieder geval voldoende markant gebleken.’

En hoe gingen jullie dan te werk?

‘Er werd besloten een aantal auteurs van Aspekt te vragen welke vrouw van vroeger of nu tot hun verbeelding sprak en of zij wilden deelnemen aan dit project dat inmiddels de titel Markante Vrouwen had gekregen. Als aan Aspekt verbonden redacteur kreeg ik de eervolle opdracht deze kar te trekken.

De suggesties waren alle boeiend en mogelijk bruikbaar, waardoor de behoefte aan het stellen van criteria zich sterk deed gevoelen. Allereerst zouden het vrouwen moeten zijn wier namen bekend waren bij een groter publiek. Als de reden van hun populariteit niet bij iedereen bekend zou zijn, dan zou dit helder uit de doeken moeten worden gedaan. Dat zou ook gelden voor grootse daden van iets minder bekende vrouwen.

Daarnaast zou er worden gestreefd naar een spreiding in de geschiedenis: [markante vrouwen van alle tijden verdienden een plaats in het boek. Voorts zou er gestreefd moeten worden naar diversiteit: niet te veel politieke vrouwen of spraakmakende filmsterren. De coördinatie die het hanteren van deze criteria vroeg deed auteurs soms tot een andere keuze komen. Het leidde uiteindelijk tot 21 portretten van vrouwen die om welke reden dan ook terecht markant zijn te noemen.’

Nu, achteraf bekeken: wat dreef die vrouwen?

‘Je vraag roept vele andere vragen op… Wat dreef mevrouw Helena Blavatsky? Persoonlijke roem, eeuwige bekendheid, hervorming van de wereld tot een spiritueel geluksoord? En was dat niet tevens haar val en ondergang?

Waar kwam de verbetenheid van Jeanne d’Arc vandaan? Een heilig geloof in het herstel van de troon en het verslaan van de Engelse legers op Frans grondgebied. En dat met een verbetenheid, fanatisme zelfs, dat haar volgelingen tot adoratie bracht. Dringt hier zich niet ook de figuur van Greta Thunberg aan ons op? Zou niet ook Jeanne d’Arc kunnen zijn gediagnosticeerd met het aspergersyndroom? Heldhaftig en zielig tegelijk, zij eindigde op de brandstapel.’

Welke vrouwen zijn er net naast gevallen en waarom? 

‘Er zijn natuurlijk markante vrouwen die niet zijn opgenomen in deze bundel. Namen? Marilyn Monroe, Belle van Zuylen, Michelle Obama, Ursula Von der Leyen, Aung San Suu Kyi en anderen. De redenen zijn divers, zoals: te summier, een breuk in stijl of kwaliteit, te veel van hetzelfde, een onevenwichtigheid in de groeiende samenstelling van het boek, of te veel stukken van dezelfde auteur. Goed overleg met de auteurs, voorafgaand aan of gaandeweg het proces, ondervond begrip voor deze regie.’

Wie vind je de meest miskende? Een dame met enorme kwaliteiten of aspiraties die door het publiek zwaar werd/wordt onderschat…

‘Misschien is de meest miskende beroemdheid in dit boek wel Amelia Earhart. Zij stal geen harten van mannen wat door list en intrige tot oorlogen leidde, je kunt ook niet zeggen dat ze veel mensen inspireerde of menigeen beïnvloedde. Ze vloog. Ze vloog in een tijd dat vliegtuigen en beschikbare navigatie primitief waren. Ze vloog alleen of getweeën en zij legde daarbij afstanden af die haar grote krantenkoppen opleverden.

Je zou het kortstondige bekendheid kunnen noemen, want haar roem zou snel worden ingehaald. Maar al vliegend verdween ze van de aardbodem om, zoals enkele tientallen jaren later vliegenier Antoine de Saint-Exupéry, nooit meer te worden teruggevonden.

Markant? Zeker, want ze bracht “de vrouw in de luchtvaart” op een hoger, navolgbaarder plan.’

Je ziet er tevreden uit…

‘O ja, ongeacht wat men uiteindelijk van Markante vrouwen zal vinden, durf ik te stellen dat we in onze opzet zijn geslaagd. Alle vrouwen zijn in dit boek even op een sokkeltje geplaatst, de ene staat er misschien wat blasé bij, de ander verbaasd weer eens even te zijn genoemd.’