Hitler was géén ANV’er

Vele steden hebben vandaag een stadsdichter. En zowel België als Nederland hebben hun ‘staatsdichter’. Om het belang van de Nederlandse taal- en cultuurgemeenschap in de verf te zetten, koos het 120 jaar oude ANV op zijn nieuwjaarsreceptie vorige week in Den Haag, ook een algemeen-Nederlandse dichter te zoeken. Pfeijffer, die nog maar net een nieuw boek uit heeft en alle aandacht kan gebruiken, haalde sterk uit naar de Vlaams-Nederlandse dichteres Van Leeuwen, die zich – in navolging van Derk Jan Eppink? – ‘Nederbelg’ noemt.

Kwaliteitskranten in Noord én Zuid besteedden er aandacht aan. Wie kent immers Pfeijffer en Van Leeuwen? Die laatste mag dan wel een kassucces op haar naam hebben met het door Ons Erfdeel – allicht ook ‘fascistoïde’ want algemeen-Nederlands – uitgegeven boek Waarom een buitenboordmotor eenzaam is, haar naam, noch die van de flamboyane Pfeiffer doen menig belletje rinkelen.

Van Leeuwen verdedigde zich sterk: ‘Natuurlijk heb ik gekeken: wat is dit voor een club en wat doen ze, en daarmee zit ik behoorlijk op één lijn. Ik ben al bijna een halve eeuw Nederbelg en ik denk dat ik zinnige dingen over beide landen kan zeggen. Bovendien weet ik heel goed dat als we 200 jaar koninkrijk herdenken, Wallonië daar ook bij hoort. Ik ben geen naïef trutje. En ik ga geen andere dichters in de wielen rijden.’ (NRC, 2 jan.) Het ANV hield zich wijselijk op de vlakte en mengde zich niet prominent in de discussie tussen de twee dichters. Stelde hoogstens dat het de Nederlandse poëzie wou verdedigen. Daarmee zijn recente keuze bevestigend om vooral op cultuur en amper of niet op politiek in te zetten.

Zo is het ANV in 1895 ook begonnen. Maar om gevierd dichter te zijn, moet je duidelijk geen kaas gegeten hebben van geschiedenis. 

Tussen cultuur en politiek

Zo heet het in 1995 uitgegeven boek naar aanleiding van het eeuwfeest van het ANV. Geen vlag die beter de verscheurende keuze tot schizofrenie dekt dan die titel. Het ANV schipperde in die eeuw – en tot vandaag – tussen een politieke vereniging en een culturele vereniging. Two countries divided by the same language (Oscar Wilde) dienden voor het verbond overbrugd of verenigd. Ook daar een schizofrene houding: van culturele samenwerking tot politieke integratie, het ANV dobberde op de golven van heersende paradigma’s in de publieke opinie en veranderde wel vaker het geweer van schouder.

In 1895 begon het verbond vooral als een vereniging die over Nederlandse spelling en literatuur waakte, niet het minst over resp. de eenmaking en de verspreiding ervan in het Zuiden. Niet evident, daar waren amper boekhandels, laat staan uitgeverijen, die Nederlandstalige werken verspreidden. In 1892 was nog maar De Nederlandsche Boekhandel opgericht in Antwerpen, net met dat doel.

De op literatuur gefocuste vereniging evolueerde wel snel tot een verbond dat waakte over cultuurspreiding, volksverheffing en taalpolitiek. Vooral  liberalen en hervormde sociaaldemocraten speelden er een rol – de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging noemt het ANV in dat verband ‘kleinburgerlijk’. Katholieken liepen minder warm voor het Algemeen-Nederlands Verbond. Oecumene was nog een scheldwoord 

Op Wikipedia mag dan wel staan dat het ANV zich niet inliet met de collaboratie (activisme) tijdens de Eerste Wereldoorlog, maar niets is minder waar. Wie het recente boek van Lode Wils erop naslaat – Onverfranst, onverduitst? Flamenpolik, activisme, Frontbeweging – stoot te vaak op het acroniem dat wel degelijk op de achtergrond en bij monde van zijn leden betrokken partij was. En dat niet alleen in zijn strijd voor een Nederlandstalige universiteit in Gent. Passons.

Tijdens het interbellum was er een sterke tendens – en dan vooral in het Noorden – om een politiek Groot-Nederlandse beweging uit te bouwen. De historicus Pieter Geyl speelde daar een belangrijke rol. Maar het ANV waakte over politieke neutraliteit, met een radicale dissidentie van de Dietsche Bond tot gevolg. ‘Voor alles moest de regeringssubsidie behouden blijven en dat was enkel mogelijk als het ANV zich manifesteerde al seen zuiver culturele organisatie’, stelt ANV-historicus Frank Van Berne.

Na Wereldoorlog II hield het ANV zich doorgaans politiek op de vlakte. Kwamen er politieke uitspraken – bijvoorbeeld in het verlegende van de toenemende autonomie van Vlaanderen binnen België – dan sloegen die vooral op taal- en cultuurpolitiek. Veilige domeinen waar een algemeen-Nederlandse invalshoek minder belangrijk bleek naarmate de autonomie groter. De Vlaamse Gemeenschap was ooit begonnen als Nederlandse Gemeenschap, maar koos toch voor een klein-Vlaamse optie in haar naamgeving.

Saillant detail – en niet vermeld in de officiële geschiedschrijving die Tussen cultuur en politiek is: aan de grondslag van het heroplevende partijpolitieke Vlaams-nationalisme na Wereldoorlog II ligt in feite het ANV. Frans Van der Elst, medestichter en tweede voorzitter van de Volksunie maakte eerst naam als advocaat van ‘repressieslachtoffers’ en als bestuurslid van het (Brusselse) ANV. Die vereniging gaf hem een stem, die hij later als partijvoorzitter zou gebruiken om van cultuur- en taalpolitiek naar federalisme te evolueren. 

ANV Vandaag

Het ANV is anno 2015 een schim van wat het ooit geweest is. 3000 leden, vertelt een Vlaams bestuurslid. Tweederde daarvan woont in Vlaanderen. Dat zegt veel over de interne verhoudingen. Dat zegt nog meer over de belangstelling in het Noorden voor taal-en cultuurpolitiek in het algemeen, algemeen-Nederlandse samenwerking in het bijzonder. Recent nog was duidelijk dat Vlaanderen eerder geneigd is verengelsing van het academisch onderwijs tegen te gaan, of de standaardtaal te promoten als standaard voor een middelgrote taal- en cultuurgemeenschap.

Ook de belangstelling voor de Taalunie – met enige verbeelding het officiële verlengstuk van de ideeën en doelstellingen die aan de basis liggen van het ANV – is in het Noorden merkelijk zwakker dan in het Zuiden. Het charter van de Taalunie is dringend aan actualisering toe, zo hoor je wel eens aan de top van de Unie. Maar dat op tafel leggen betekent de discussie naar belang en relevantie openen. En dan zou men in het Noorden ook de financiering wel eens kunnen herbekijken, met de vinger op de knip, dat spreekt.

Vandaag trekt het ANV onder het voorzitterschap van oud-Volksunie-politica Nelly Maes veel meer aan het culturele zeel dan aan het politieke. Dat is ook zichtbaar aan de laureaten van de prestigieuze ANV-Visser Neerlandiaprijs. In het fraai uitgegeven tweemaandelijkse tijdschrift Neerlandia ook vooral aandacht voor taal, cultuur en geschiedenis van de Lage Landen. Politieke standpunten of samenwerking met meer politiek getinte belangengroepen of verenigingen lijkt uit den boze. Zal de slinger ooit terug in de andere richting slaan? Hoe dan ook, fascistoïde zal het verbond ook dan nog niet zijn.

Illustratie: (c) ANV/Neerlandia