Hoe westers is racisme?

In zijn tweedelige essay Ik ben geen racist, maar … op deredactie.be wil Bleri Lleshi ons doen nadenken over de oorsprong van het racisme. In plaats van racisme als een universeel fenomeen te beschouwen lijkt Lleshi zich echter vooral te concentreren op het racisme in het Westen. De bedoelingen voor die keuze kunnen dan wel goed zijn, maar het resultaat is een enigszins verdraaid beeld, terwijl een debat als dit net gebaat is met evenwichtigheid.

In de behandeling van de oudheid bijvoorbeeld horen we over racisme bij de Perzen of de Arabieren, in Azië of Amerika helemaal niets. Nee, in de hele oudheid waren het enkel de Romeinen die de mensen uit het Oosten als ‘natuurlijke slaven’ aanzagen. Lleshi vermeldt weliswaar ook het voorbeeld van de Arabische slavenhandelaars, maar in zijn analyse beschouwt hij dit niet als ‘structureel.’ Dit laatste hoeft zeker geen bewuste strategie te zijn, maar op die manier wordt helaas wel de achterliggende suggestie meegegeven dat racisme zijn wortels enkel in het Westen heeft. Ook in de rest van Lleshi’s betoog kiest hij ervoor om vooral bepaalde voorbeelden centraal te stellen. De plundering van Jeruzalem door de kruisvaarders in 1099 wordt dan wel terecht door Lleshi aangehaald als een beruchte slachting, maar zeldzaam waren zulke slachtingen allerminst en ook de Turken maakten zich schuldig aan dergelijk wangedrag. De verwoesting van Melitene in 1057 en een eeuw later Edessa bijvoorbeeld, waarbij er ook burgers werden gemarteld en vermoord, en hele steden in as gelegd.

Keuzes

Niet alleen is Lleshi in zijn keuze van voorbeelden bij tijden enigszins subjectief, we kunnen ons ook vragen stellen bij zijn verdediging van die keuze. Zo schrijft hij dat omdat de meningen over de grootte van het westerse racisme zo uiteen lopen, de kruistochten een ‘beter vertrekpunt voor een beschrijving van de historiek van racisme’ vormen. Dat vormt op zich een vreemd argument. Wanneer een historicus zou schrijven dat ‘meningen uiteen lopen over de oorsprong van het Arabische racisme, laten we dus maar eens beginnen bij de Arabische invasie van Noord-Afrika…’ Zou dat niet evengoed een enigszins onevenwichtig uitgangspunt zijn?

Ook de definitie van racisme die Lleshi in zijn tekst hanteert is soms niet helemaal duidelijk. Suggereert hij dat elke strijd die gestreden wordt met ‘negatieve vooroordelen en stereotypes’ in het achterhoofd een racistische strijd is? Zou die definitie ook gelden voor de verovering van Syrië, Perzië, Alexandrië, Noord-Afrika, Carthago, Spanje,… door niet-Westerse troepen in de 7e eeuw? We blijven het antwoord schuldig, want al deze veroveringen komen spijtig genoeg niet voor in Lleshi’s tekst, nochtans had dat de discussie over racisme zeker verrijkt.

Racisme en religie

Een ander probleem is de manier waarop Lleshi racisme en religie soms lijkt te verwarren. Vooral het christendom moet het hier helaas ontgelden, terwijl de geschiedenis ons leert dat racisme en religieuze intolerantie in elke religie of cultuur op wel één of andere manier voorkwamen. Het had de objectiviteit van Lleshi’s betoog net ten goede gekomen als hij bijvoorbeeld vermeld had hoe de Moorse heersers van Spanje eeuwenlang met hun religieuze minderheden waren omgegaan,(Zie voor de deportaties bijvoorbeeld Reinhart Dozy, Spanish Islam, London: Chatto & Windus, 1913; Brian A. Catlos, The Victors and the Vanquished, New York, Cambridge University Press, 2004). of hoe aan het einde van de 10e eeuw kalief Hakim in Egypte op ongekende schaal christenen en joden begon te vervolgen en drieduizend kerken liet verwoesten of ombouwen tot moskee. Evenmin spreekt Lleshi over de dhimma, de regeling die bescherming moest bieden aan niet-moslims in de Islamitische samenleving. In de negende eeuw waren de beperkingen die daarmee kwamen – die overigens niet vreemd waren voor die tijd – nog doenbaar en gaven bewindvoerders joden en christenen enkel nog maar de opdracht duidelijke tekens of kleding te dragen. Maar in de dertiende en veertiende eeuw echter veranderde het klimaat, dhimmi’s mochten niet langer een publieke functie bekleden, moesten op ezels rijden in plaats van merries, en moesten afstijgen telkens er een moslim aankwam. In het hele Midden-Oosten begonnen christenen in die tijd vervolgd te worden, in Mesopotamië en Syrië werden kerken massaal gesloten of gesloopt, bisschoppen en geestelijken in Tabriz, Arbela, Mosoel en Bagdad werden gemarteld en gedood.

Het is te gemakkelijk om elke extreem gewelddadige en intolerante behandeling van burgers als een typische houding voor het racisme en de intolerantie van een bepaald volk of ras te beschouwen. Zeker als we het hebben over de middeleeuwse of vroegmoderne oorlogvoering, waarin zulke zaken eerder regel dan uitzondering waren, ongeacht de religieuze achtergrond van de partijen. Wie het wereldwijde plaatje van racisme en onverdraagzaamheid in de middeleeuwen bestudeert weet ook dat volkeren aan het begin van de 14e eeuw over de hele wereld onverdraagzamer werden. Het was letterlijk en moreel gezien een kleine ijstijd, de oogsten werden kleiner en met de honger kwam ook de onverdraagzaamheid en de oorlog, en jazeker, het racisme.

Hollocaust

Naar het einde van zijn betoog toe wordt Lleshi meer evenwichtig. In de moderne tijd bespreekt hij niet alleen de Holocaust maar ook de eerdere Armeense genocide in 1915. Het strekt Lleshi tot eer dat hij deze moeilijke genocide vermeldt, die nog vaak ongekend blijft bij het grotere publiek. Ook krijgen we een interessante paragraaf te lezen over racisme in de rest van de wereld. Maar dit compenseert de eerdere eenzijdigheid maar slechts deels, het uiteindelijk beeld dat de lezer van racisme krijgt had objectiever gekund. Een wetenschappelijk onderbouwde behandeling van zo’n complex probleem als racisme en religieuze onverdraagzaamheid zou immers aangetoond hebben dat deze problemen eerder universeel zijn dan structureel voor één enkel volk, bovendien zou zo’n behandeling ons ook de mogelijkheid bieden om werkelijk concrete oplossingen te zoeken voor het universele probleem van racisme, wat het doel was van Lleshi’s essay, een doel dat we overigens alleen maar kunnen onderschrijven.

De auteur is godsdienstfilosoof en onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen. Voor bronnen en verwijzingen zie: daviddessin.wordpress.com/

Afbeelding: de kruistochten een ‘beter vertrekpunt voor een beschrijving van de historiek van racisme’ © Reporters