‘U moet me met een grote hoop boeken portretteren’, dat zei Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) al op vijfjarige leeftijd tegen de schilder die op vraag van zijn ouders een portret van hem moest borstelen. Die uitspraak van de jonge wijsneus tekent de latere grote auteur van de verlichting ten voeten uit. En zo zou Lessing ook zijn laatste dagen doorbrengen, als bibliothecaris van de hertogelijke bibliotheek van Wolfenbüttel (Niedersachsen).

Het woord ‘doorbrengen’ laat deze grote denker-dichter, precies 240 jaar geleden gestorven, geen recht wedervaren. Daarvoor was hij te geëngageerd, te polemisch, wat hem noodzaakte, zoals hij zelf toegaf, om de ‘Spitzbübin Iraszibilität’ (‘de vlegel genaamd opvliegendheid’) in zijn jonge jaren te leren beteugelen.

Eigengereid

Tot groot ongenoegen van zijn vader, een lutherse diaken in Kamenz (40 kilometer ten noordoosten van Dresden), interesseerde de vroegrijpe Lessing zich meer voor poëzie en literatuur dan voor theologie. Hij studeerde geneeskunde en geesteswetenschappen in Leipzig en vestigde zich vervolgens in 1754, 25 jaar oud, in Berlijn, waar hij vriendschap sloot met de verlichtingsfilosoof Moses Mendelssohn (1729-1786) (de grootvader overigens van de beroemde componist Felix Mendelssohn Bartholdy). Lessing wijdde zich vanaf dan aan de literatuur, en schreef – zelden goed betaald – voor kranten en tijdschriften.

Hij ging al van jongs af aan in de clinch met de wereldse en geestelijke autoriteiten die in zijn tijd het schone weer maakten. Zo bijvoorbeeld met de befaamde criticus Johann Christoph Gottsched. Die vond dat het theater strenge regels moest volgen in de geest van de Franse klassiekers als Racine en Corneille. Lessing bond op zijn eigengereide ironische manier de strijd aan met die ouderwetse manier van denken en schrijven: ‘Niemand, zo zegt men, zal loochenen dat het Duitse toneel een groot deel van zijn oorspronkelijke verbetering te danken heeft aan de heer professor Gottsched.’ Dat klinkt goed, maar dan komt de pointe: ‘Ich bin dieser Niemand, ich leugne es geradezu.’ (‘Ik ben deze Niemand, ik verloochen het ten volle’).

Tragedie

Lessing zou het theater – in die tijd instrument van ‘Erziehung’ (opvoeding) en vorming – revolutioneren. Als dramaturg aan het Hamburger Nationaltheater tussen 1767 en 1769 schreef hij een stuk waarvan de ondertitel op zich een programma was: Miss Sara Sampson. Eine bürgerliche Tragödie. Tot dan toe draaide het theater rond vorsten en andere hooggeplaatste figuren. Lessing voerde in Miss Sara Sampson en andere theaterstukken zoals Minna von Barnhelm gewone ‘burgerlijke’ mensen op in hun pure individualiteit, met al hun kommer en kwel.

De tragedie die de karakters van eigentijdse mensen ten tonele voert, diende ertoe ‘onze bekwaamheid, medelijden te voelen, uit te breiden’. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat het Lessing was die het werk van Shakespeare met zijn virtuoze taal en diepte van karakterbeschrijvingen in Duitsland ingang deed vinden.

Legende

Lessing voerde de vrijheid van denken hoog in het vaandel. Waar hij op het vlak van het theaterwezen een lans brak voor vormvrijheid en ‘burgerlijke’ thema’s, bestreed hij op dat van de religie de dogma’s van de kerk. Tegenover het geloof in de openbaring en het letterlijk nemen van de heilige geschriften plaatste hij een ‘Christentum der Vernunft’ (‘christendom van de Rede’). Maatschappelijk streefde hij ernaar de burgerij te bevrijden van de bevoogding door de adel die de plak zwaaide in de talloze kleine staten die Duitsland toen rijk was.

In de tweede helft van de 19de eeuw echter zou de opkomende nationaal-liberale burgerij proberen om Lessing voor het Pruisische patriottisme te recupereren. Het was tegen die ‘bourgeois’ opvatting of ‘legende’ dat de sociaaldemocratische topjournalist Franz Mehring (1846-1919) zich kantte in zijn beroemde boek Die Lessing-Legende (1893).

Integratie

De ‘Vernunft’ als leidraad maakte de schrijver Lessing tot een voorvechter van de ‘Aufklärung’, de verlichting, naast filosofen als Immanuel Kant in Duitsland en Voltaire en Denis Diderot in Frankrijk. Een van de grote waarden van de verlichting was ook de ‘Toleranz’, de verdraagzaamheid. Lessing trok die gedachte ook door naar de verhouding tussen de drie openbaringsreligies christendom, islam en jodendom. Als deïst, als iemand die wel in God gelooft, maar niet in goddelijk ingrijpen in de wereld, wilde Lessing de gemeenschappelijke rationele kern van deze religies blootleggen. Vanuit die opvatting verdedigde hij de tolerantie en de ‘vrede’ tussen de godsdiensten.

In een tijd waarin Joden ook in de Duitse staten gediscrimineerd werden, was dit een revolutionaire opvatting. Zijn Pruisisch-Joodse vriend Mendelssohn had ook gepleit voor integratie van zijn geloofsgenoten in de toenmalige maatschappij met de woorden: ‘Schicket Euch in die Sitten und die Verfassung des Landes, in welches Ihr versetzt seid; aber haltet Euch standhaft bei der Religion Eurer Väter. Tragt beide Lasten, so gut Ihr könnet!’ (‘Pas jullie aan de zeden en de grondwet van het land aan waar jullie naartoe verplaatst zijn, maar houdt jullie standvastig aan de religie van jullie vaderen. Draag beide lasten zo goed als jullie maar kunnen!’). Met andere woorden: je kan je eigen geloof bewaren en toch een loyaal staatsburger zijn.

Verbondenheid

Lessing heeft als typische vertegenwoordiger van de verlichting dat pleidooi voor religieuze verdraagzaamheid onder woorden gebracht in zijn bekendste werk, het ideeëndrama Nathan der Weise (1779). Het stuk speelt zich af in Jeruzalem tijdens de Derde Kruistocht. Een christelijke tempelridder, die als enige van twintig gevangenen begenadigd is door de islamitische heerser Saladin, is verliefd op de pleegdochter van de jood Nathan. Uiteindelijk komt aan het licht dat de jonge man en vrouw allebei de kinderen van Saladins broer zijn, wat in de optiek van Lessing de verbondenheid tussen de drie religies moest illustreren.

De actualiteit van Lessing schuilt vooral daarin dat hij de rede schraagde door middel van de dialoog, het uitgelezen instrument om een probleem van verschillende kanten te bekijken en om door de kritische benadering van tegengestelde posities tot meer inzicht te komen. De filosofe Hannah Arendt (1906-1975) drukte zo de betekenis van Lessing uit: ‘Nicht nur die Einsicht, daß es die eine Wahrheit innerhalb der Menschenwelt nicht geben kann, sondern die Freude, daß es sie nicht gibt und das unendliche Gespräch zwischen den Menschen nie aufhören werde, solange es Menschen überhaupt gibt, kennzeichnet die Größe Lessings’ (‘Niet alleen het inzicht, dat er niet die ene waarheid binnen de mensheid kan bestaan, maar de vreugde dat ze niet bestaat en dat het eindeloze gesprek tussen de mensen nooit zal stoppen, zolang er mensen zijn, kenmerkt de grootsheid van Lessing’).