Kloof tussen verdeeld Turkije en Europa

Een grondwettelijke orde moet gebaseerd zijn op een brede maatschappelijke consensus. Wanneer slechts 51,3 % van de burgers een fundamentele grondwetswijziging goedkeurt, toont dat aan hoe diep de samenleving verdeeld is. Dat is nu net wat er afgelopen zondag in Turkije gebeurde. President Recep Tayyip Erdoğan had een grondwetsherziening ter stemming voorgelegd die hem meer macht moet geven. In feite zo goed als alle macht, want hij komt ook aan het hoofd van de regering te staan, hij kan decreten uitvaardigen buiten het parlement om en de toprechters benoemen. Het is bij samenvallende presidents- en parlementsverkiezingen niet ondenkbaar dat hij als lid van een partij kan rekenen op een parlementaire meerderheid.

Ingespeeld

In het referendum ging het in wezen om de vraag of Turkije vast zou houden aan zijn parlementair systeem dan wel de richting van een presidentiële dictatuur zou opgaan. Een nipte meerderheid van de Turkse burgers heeft voor dat laatste gekozen. Of heeft ze voor de persoon Erdoğan gekozen zonder zich ten volle bewust te zijn van de finesses van het nieuwe systeem? Volgens rondvragen gingen ja-stemmers voor Erdoğan omdat hij voor meer welvaart gezorgd en de vrome moslims weer een stem gegeven had in een land waar het seculiere establishment acht decennia lang neergekeken had op hen. Erdoğan heeft ook ingespeeld op de nationalistische gevoelens van vele Turken en op hun ressentiment tegenover een (EU) die Turkije aan het lijntje zou hebben gehouden. Maar wat als er ooit iemand president wordt die niet zo sterk en gewiekst is als Erdoğan? Welke gevolgen heeft dat dan voor de stabiliteit die volgens Erdoğan zou moeten voortvloeien uit het nieuwe systeem? Het staatsapparaat steunde voluit de ja-campagne en de media bazuinden voortdurend de boodschap van de president uit dat alleen een ja-stem van Turkije weer een veilig en stabiel land zou maken. Toch stemde 48 % van de mensen met nee, ook al kregen ze het etiket van terroristen of landverraders opgeplakt. Over de internationale waarnemers die onregelmatigheden in de stemlokalen vaststelden, zei Erdoğan zelfs dat ze ‘hun plaats moesten kennen’.

Eigen makelij

Maar waarom zou er nu pas stabiliteit kunnen komen als de AKP van Erdoğan al veertien jaar met een absolute meerderheid regeert? Was dat dan niet genoeg tijd om voor stabiliteit te zorgen? Het klopt dat de AKP heel wat tegenstand vanwege het oude seculiere establishment heeft moeten overwinnen. Het klopt echter ook dat ze alle geledingen van de maatschappij heeft kunnen doordringen en het militaire en gerechtelijke apparaat, de bolwerken van de seculiere krachten, onder controle heeft gebracht. De instabiliteit waarvoor Erdoğan waarschuwt, is van eigen makelij. De Turkse regering heeft zich laten meesleuren in het Syrische conflict, de vredesgesprekken met de Koerdische nationalisten afgebroken en de genadeloze vervolging ingezet van de aanhangers van Fethullah Gülen die volgens haar achter de mislukte putsch van 15 juli 2016 zou zitten. Erdoğan heeft bovendien diepe wonden in Europa geslagen door onze democratieën als broeihaarden van het nazisme te bestempelen. De EU zal zich ook moeten afvragen of ze verder kan met een kandidaat-lidstaat die de scheiding der machten opheft? Door zijn dromen van almacht zal Erdoğan die van verbondenheid met Europa doen vervliegen. Er gaapt nu een kloof binnen de Turkse samenleving, maar ook tussen Turkije en Europa.

(Dit artikel verscheen in De Morgen van 18 april 2017)