Leve de fenomenologie!

In de recente roman van de Britse auteur Ian McEwan, The Children Act (2014), waarin zowel de ingewikkelde juridische aspecten van de rechten van minderjarigen als de niet minder gecompliceerde huwelijksproblemen van de rechter en haar gefrustreerde echtgenoot behandeld worden, staat een passage die ooit in alle schoolboeken zou moeten geciteerd worden. Het gaat over de bijna onmerkbare toenaderingspoging van de man die zijn vrouw op zo’n manier een kop koffie aanbiedt dat ze slechts met moeite kan raden wat er in feite gebeurt. Ze kan zich namelijk ook vergissen en in die gespannen relatie een verkeerde en wellicht fatale stap zetten, maar ze kan het gebaar ook niet helemaal negeren en de vage kans op een mogelijke verzoening in de verre toekomst voorgoed verspelen.  Deze twee bladzijden tonen aan, hoe levensbelangrijke beslissingen vaak op een minutieuze observatie berusten die in feite heel sterk herinnert aan de fenomenologische methode van Edmund Husserl en zijn erfgenamen: om tot de kern van een probleem, zu den Sachen selbst, door te dringen moet je in staat zijn, de kleinste details in je leven waar te nemen en juist te interpreteren.

Intussen (toevallig?) las ik op het internet het verhaal van een Amerikaanse vrouw die op een ogenschijnlijk heel banale manier tot het besef komt dat er in de relatie met haar echtgenoot, of liever in de manier waarop ze hem aanpakt, iets grondig fout zit. De man komt thuis met het verkeerde soort gehakt (hamburger meat) en krijgt de huid vol gescholden. Hij begrijpt alweer niet waarom zijn vrouw zich zo onnodig over een kleinigheid opwindt, maar zij beleeft op dat moment haar Aha Erlebnis en begint langzamerhand in te zien, wat fundamenteel verkeerd gegaan is. Ook hier vertrekt iemand vanuit een alledaags, voor veel gehuwden waarschijnlijk herkenbaar fait divers en gaat ze naar de kern van de zaak.  Alles, in ieder geval het belangrijkste wordt duidelijk: indien dit alles is wat er van ons huwelijk overblijft kunnen  we er beter maar mee ophouden. Tenzij we in staat en bereid zijn,  van de kern van de zaak tot nieuwe inzichten in onze relatie te komen, noem het maar met Husserl de levensechte versie van de beroemde Wesensschau.

Beide verhalen spelen zich af in de keuken, zoals bekend één van de sacrale plaatsen van een huwelijk, maar het kan je ook elders overkomen, bijvoorbeeld tijdens de planning van een nieuw essay over de situatie in het Midden-Oosten. Spreken we in de titel over het conflict tussen Israël en Palestina, of tussen de (Joodse) Israëli’s en de Palestijnen? Wat is het verschil? Ook hier moeten we even aandachtig en minutieus te werk gaan, juist omdat dit nauwelijks merkbare verschil in feite (in de kern van de zaak) enorm belangrijk is. Wie spreekt over het conflict tussen Israël en Palestina suggereert vaak onbewust dat het hier gaat om een oorlog tussen twee staten, om een burgeroorlog tussen twee groepen binnen éénzelfde staat of, nog erger, om een Arabische, zeg maar islamitische voortzetting van de judeocide tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daarmee zitten de lezers meteen op het verkeerde spoor, want een dergelijke zwart-wit lectuur was allerminst de bedoeling van de auteurs. Ook in dit geval hebben we te maken met de verrassende kracht van de juiste terminologie. Vanuit de aandachtige jarenlage observatie van dit aanslepende conflict kunnen we concluderen dat zowel propagandisten in beide kampen als wetenschappelijk gevormde specialisten en academici al te makkelijk uit het oog verliezen dat het hier om een tragedie gaat waar op termijn alle betrokkenen dreigen aan kapot te gaan, zowel fysiek als moreel. Vanuit een geopolitiek en juridisch perspectief kunnen en moeten we uiteraard over oorzaken en gevolgen, provocaties en represailles, schendingen van de mensenrechten en ziekelijke racistische ideologieën praten en beargumenteerde oordelen uitspreken over schuld en verantwoordelijkheid. Maar als we daarbij vergeten, wie die getraumatiseerde Palestijnen en Joden werkelijk zijn en hoe diep het beeld van de vijand in het collectieve bewustzijn is doorgedrongen, zullen we nooit tot een dieper inzicht in dit honderd jaar oude drama kunnen komen.

Waarmee nog eens gedemonstreerd werd hoe belangrijk die filosofische aanpak van het begin van de twintigste eeuw vandaag gebleven is, zowel in echte oorlogszones als op alle plaatsen waar conflicten en het geraas van de media ons van een rustige, aandachtige observatie en zelfobservatie (en dus van onszelf) blijven vervreemden.