Luchtaanvallen op Syrië : een ommekeer op een jaar tijd ?

Nauwelijks een jaar geleden werden op de valreep militaire luchtslagen tegen het regime van Assad , beschuldigd van het inzetten van gifgas tegen zijn bevolking, afgewend. Thans is er sprake van bombardementen door de Verenigde Staten van Amerika (VS) op Syrië – deze keer aan de kant van Assad – in de strijd tegen de militante IS , de Islamitische Staat (voorheen ISIS), die een kalifaat in Syrië en Irak wil tot stand brengen. Op een jaar tijd werden de kaarten in deze regio dus vrij grondig door elkaar geschud. Opnieuw staat het conflict in Syrië ( met meer dan 190 000 slachtoffers), dat de jongste tijd enigszins overschaduwd werd door andere ontwikkelingen (o.a Oekraïne en Gaza ) in het middelpunt van de internationale schijnwerpers. Hoe kunnen wij deze ommekeer evalueren en wat betekent dit voor het conflict in Syrië?

Verschillende tendensen kunnen onderscheiden worden:

1° het versterken van de radicaliseringstendens in de regio naarmate het conflict in Syrië voortduurt

Als een uitslaande brand heeft het conflict in Syrië nu ook Irak aangestoken met de verbluffende terreinwinst van IS, gegroeid uit al-Qaida in Irak en al sedert de lente van 2013 in Syrië actief. Aan de vorming van dit verschijnsel lijken vooral drie factoren ten grondslag te liggen: de bezetting van Irak in 2003 door de VS met als reactie de opkomst van al-Qaida, het internationale onvermogen het conflict in Syrië effectief aan te pakken en het sektarische beleid van de Iraakse oud-premier al-Maliki. Zijn recente terreinsucces is verklaarbaar door religieuze gedrevenheid (onverschrokkenheid, doodsverachting), het handige gebruik van moderne communicatiemiddelen, de beschikking over gesofistikeerd buitgemaakt wapentuig, strategisch en tactisch militair inzicht, organisatietalent , financiële middelen, de steun van ondergedoken kaders van de Baath-partij, evenals van de misnoegde soennitische stammen in Anbar en het terrein, namelijk het uitgestrekte woestijnlandschap. De omvang van het veroverde territorium, de val van Mosoel, ‘ s lands tweede grootste stad, en de tijdelijke bezetting van een cruciale stuwdam verbaasden de buitenwereld. Een combinatie van VS luchtslagen en Koerdische peshmerga- strijders te velde kon deze opmars (tijdelijk ?) stuiten en de stuwdam ontzetten. Met deze formule is terugdringen misschien wel mogelijk maar uitroeien is een andere kwestie. Om het tij meer duurzaam te doen keren zal wellicht ook het politieke luik aan bod moeten komen : de vorming van een inclusieve, pluralistische, alle etnies en religieuze gemeenschappen omvattende, centrale regering in Baghdad. Tevens zullen de soenni-stammen van Anbar en de seculiere voormalige Baath-kaders van Saddam Hoessein van IS moeten losgeweekt worden.

2° het steeds meer vervagen van nationale grenzen ten voordele van op etnische en sektarische gronden gevestigde gebiedsafbakeningen

Parallel hiermede brokkelen reeds geruime tijd de nationale staten af, in 1916 gevestigd overeenkomstig het Sykes-Picot akkoord, om ontstaan te geven aan nieuwe territoriale afbakeningen. Aldus -schematisch voorgesteld – de vorming van een Alawietenstaat in het westen van Syrië , grenzend aan de Middellandse Zee (Latakia) en met de centrale verkeersas Damascus, Homs, Hama, tot aan Aleppo ( hoewel nog altijd betwist), waar het Assad-bewind controle uitoefent, een de facto autonoom Koerdisch gebied in het noordoostenen een soennietenstaat in het oosten langs de Eufraat, vooral in handen van IS , die zich tot ver in Irak uitstrekt. Deze hertekening van de nationale grenzen op etnische en sektarische gronden heeft het potentieel van een doos van Pandora dat elders in de wereld ( bv Afrika) navolging kan vinden. Is deze ontwikkeling in het westers belang? Kunnen wij een uitzondering maken voor de Koerden, die al jaren bestuurservaring hebben en thans onze bondgenoten op het terrein zijn? Hoe zal Turkije deze ontwikkeling inschatten?

3° het krijgsgeweld op het terrein schept tactisch geïnspireerde bondgenootschappen

Uit deze ontwikkelingen ontstaan nieuwe en soms (on)natuurlijke allianties. Aldus lijkt momenteel de sektarische tegenstelling soennieten-sjiieten,die tot dusver de regio beheerste, even wat minder op de voorgrond te staan door de gezamenlijke inzet tegen IS, die niet alleen in de regio maar ook daar buiten een bedreiging vormt. Bashar Assad, die allang gewaarschuwd heeft voor de bedreiging uitgaande van de militante Islam( zie opstand van de moslimbroeders in Syrië culminerend in de bloedige onderdrukking door zijn vader in Hama in 1982), zou zich – samen met Iran – aan dezelfde zijde als de westerse landen in de strijd tegen IS bevinden. Op het ogenblik lijkt hij dus de vruchten te plukken van zijn vastberadenheid het hoofd te bieden aan de militante Islam. Er werd gezegd dat hij in het verleden geneigd was IS te ontzien in zijn strijd tegen ’terroristen’, volgens de leuze ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’. Tengevolge van de recente aanvallen van IS tegen de laatste Syrische luchtmachtbasis ‘Tabqa’ in de provincie Raqqa in het noordoosten van Syrië (ondertussen door IS ingenomen) is hieraan echter een einde gekomen. Damascus is kennelijk nu ook van de partij in de strijd tegen IS.

Wat kunnen wij uit deze tendensen leren over het conflict in Syrië, ook ten aanzien van de toekomst?

– Mocht IS uit Irak worden verdreven, dan zal hij zich wellicht voegen bij zijn bestaande stellingen in Syrië. VS-bombardementen in Syrië, liefst met ondersteuning door moslimlanden uit de regio, is dan een ernstige optie, wil men IS zijn terugvalbasis in Syrië ontzeggen. Een zekere vorm van coördinatie met de Syrische luchtmacht lijkt zich op te dringen, wellicht achter de schermen. Belangrijk is ook een betrouwbare partner op het terrein. In Syrië ligt dit veel minder voor de hand dan in Irak. De voornaamste Koerdische partij in Syrië heeft bindingen met de PKK (houding van Turkije?) en is het ‘Vrije Syrische Leger’ wel in staat om deze rol te vervullen? In elk geval is de kans groot dat de positie van Assad opnieuw versterkt wordt.

– In het licht van deze ontwikkelingen zullen de westerse prioriteiten dienen aangepast. Eerst de strijd tegen het grote kwaad – het terugdringen en eventueel uitschakelen van IS- , nadien een formule vinden om in Syrië een pacificatieproces op gang te brengen. Aanvankelijk was de bedoeling eerst het Assad-bewind aan te pakken en pas nadien de jihadi’s te verjagen. Het Assad-bewind lijkt dus nog enige tijd stand te zullen houden.

– De grote plaag in deze regio is momenteel het bestaan van ‘onbestuurde zones’ of de zogezegde ‘somalisering’ van de regio. L. Brahimi, de voormalige speciale gezant van de Verenigde Naties (VN) voor Syrië, heeft dit spookbeeld meermaals geëvoceerd. Vandaar het belang van presidentiële regimes met een sterk uitvoerend gezag , dat zonder daarom te vervallen in de gruweldaden of misbruiken van een Saddam Hoessein of Bashar Assad (gedragen door de Baath-ideologie die echter allang uitgediend heeft), voor wat stabiliteit en welvaart voor de bevolking kan zorgen. Het creëren van de nodige voorwaarden hiertoe, d.w.z. het aanzetten van het Assad-bewind om ernstig aan de onderhandelingstafel te gaan zitten, lijkt moeilijk denkbaar zonder meer evenwicht op het terrein te scheppen, derhalve het bewapenen van de gematigde seculiere oppositie, wellicht gereactiveerd tengevolge van de gemeenschappelijke strijd tegen IS. Het keren van de krijgskansen op het terrein ten voordele van de oppositie zou het regime moeten doen inzien dat het baat heeft bij onderhandelingen. Een sturende rol hierbij zal dienen gespeeld door regionale machten zoals Saoedi-Arabië, Iran en Turkije, bijgestaan door de VS, Rusland, Frankrijk , Groot-Brittannië en China.

De auteur is gewezen ambassadeur van België in Syrië.