‘Na de dood van de romantiek is authenticiteit onmogelijk geworden’

‘Blijft mijn vrouw me trouw?’ In een tijd waarin polyamoureuze relaties aan de orde van de dag zijn en de heterodoxe amoureuze escapades van BV’s breed worden uitgesmeerd in de media, kan deze vraag ietwat oubollig lijken, een reliek uit een voorbijgegaan verleden waarin christelijke en romantische noties van liefde onze kijk bepaalden. Is monogamie nog een realistische verwachting de dag van vandaag, en moet overspel altijd met zo’n afkeurende blik gezien worden? Immers, cosi fan tutte, ze doen het allemaal! Dat is het onderwerp van Mozarts gelijknamige komische opera, waarin hij de draak steekt met sociale conventies rond liefde die in zijn tijd nog sterk leefden. Daarmee schreef hij een eerbetoon aan het cynisme dat de avant-garde in de twee eeuwen na hem zou karakteriseren.

De intrede van cynisme

De opera vertelt de lotgevallen van twee koppels, Ferrando en Dorabella, en Guglielmo en Fiordiligi. Ze zijn verloofd en willen trouwen. Aan het begin van het verhaal gebiedt de oude filosoof en boekhandelaar Don Alfonso, ervaren in de valkuilen van de liefde, de twee mannen echter op te passen: zo toegewijd als hun vrouwen nu schijnen, zo wispelturig zullen ze blijken zodra ze even van het toneel verdwijnen. Ze sluiten een weddenschap: Ferrando en Guglielmo zullen veinzen dat ze dringend weggeroepen worden, waarna ze in vermomming terugkeren en elkaars fiancée zullen proberen te verleiden. Het resultaat is een reeks komische incidenten die uitmonden in de bevestiging van Don Alfonso’s these. Moraal van het verhaal: wees wat milder in je oordelen, zeker wanneer ze ingegeven worden door de onrealistische verwachtingen van de romantiek.

Velen hebben zich afgevraagd wat de diepere boodschap van dit werk is, en of het überhaupt een boodschap heeft. Gaat het hier niet louter om een opera buffa par excellence, waarin de frivole komedie aan de oppervlakte werkelijk alles is wat hij heeft te bieden? Is dit werk niet louter de muzikale en theatrale uitwerking van ietwat misogyne toogpraat over ‘de onverbeterlijke fratsen van die wispelturige vrouwen’? Het is waar dat men op het eerste gezicht die indruk krijgt, maar er is meer aan de hand. Cosi fan tutte is een boodschapper van een bepaald soort cynisme dat in 18e eeuw oprukt in de kunsten en het geestesleven onder impuls van het rationalisme van de verlichting. Ze zou de voorloper blijken van de subversieve modernistische bewegingen die in de 19e en 20e eeuw hun opwachting zouden maken.

Authenticiteit onmogelijk geworden

Dat blijkt het beste uit de volgende beknopte scène. Kort voor de ontknoping tracht Don Alfonso de teleurgestelde jongemannen, die geconfronteerd werden met ontrouw alvorens ze zelfs nog maar gehuwd waren, te troosten. De natuur maakt geen uitzonderingen, ze moeten de zaak filosofisch bekijken. Alleen dan kunnen ze gelukkig worden. Hij neemt vrouwen hun wispelturigheden niet kwalijk: of ze nu jong of oud zijn, mooi of lelijk, cosi fan tutte.

Met deze rationalisering ondermijnt hij in één klap de traditionele en romantische liefdesidealen. Een deel van het menselijk leven dat een zekere mystiek had weten te bewaren, wordt plots radicaal onttoverd. Met zijn verklaring is Don Alfonso de voorbode van de talloze experten die ons vandaag in de kranten en op televisie komen uitleggen dat liefde een chemische reactie is, een cocktail van moleculen in het brein, een elektrisch schokje in de neuronen. De meedogenloze wetenschappelijke blik maakt zo korte metten met de zaken die het leven zijn betekenis gaven, die het de moeite waard maakten. Ze stelt zich daar overigens niet mee tevreden, maar sluit elke mogelijke terugkeer radicaal uit: na de dood van de romantiek is authenticiteit onmogelijk geworden. Alles wat overblijft is kitsch, aanstellerij, tongue in cheek. Wat een tragische eindbestemming. De moderne mens is geboren.

Verweving

Cosi fan tutte is het tweede luik in de lopende uitvoering van Mozarts drie grote Italiaanse opera’s door De Munt. De productie van de werken wordt verzorgd door Olivier Deloeuil en Jean-Philip Clarac, die hebben geprobeerd ze tot een gemeenschappelijk verhaal aaneen te breien. De verhalen spelen zich allemaal in hetzelfde gebouw af, een soort modern complex met flats, winkels, kantoorruimtes en zelfs fitnessvoorzieningen. Wanneer tijdens de ouverture een introfilmpje geprojecteerd wordt waarin de dramatis personae worden voorgesteld, blijkt het niet alleen te gaan om de personages van het stuk dat die avond gezongen wordt, maar van alle drie de opera’s, gezien ze allemaal hun opwachting maken in elkaars verhalen, hetzij in parallelle scènes, hetzij in interacties met de hoofdpersonages.

In hoeverre die verweving een verrijking vormt, is nog maar de vraag. Ze is origineel, dat wel, maar men kan reserves hebben over de weerslag die een en ander heeft op de artistieke integriteit van de werken. Voor zover ik kon waarnemen werden er geen ingrepen gepleegd in de libretto’s, dus het respect voor die rode lijn zou de conservatieve operaliefhebber alvast wat moeten geruststellen. Men kan zich echter wel afvragen welke meerwaarde de verweving van de verhalen juist heeft. Afgezien van het feit dat de libretto’s eenzelfde auteur hebben, Lorenzo Da Ponte, zijn de verhalen volkomen onafhankelijk van elkaar.

Filosofische metatekst

Wellicht wilden de regisseurs steunen op de gemeenschappelijke thematiek van deze opera’s: de liefde en alles wat daarbij komt kijken. Zoals blijkt uit promotiemateriaal en het interview dat ze gaven in De Morgen, koppelen ze een filosofische interpretatie aan elk van de werken. In het geval van Le Nozze di Figarois dat zoals ik al schreef goed gelukt, omdat de kern van het werk in wezen al sterk maatschappelijk geladen is.

Voor Cosi fan tutte is dat minder duidelijk. Hun bedoeling zou zijn geweest om te verkennen wat het betekent om een koppel te zijn in de 21ste eeuw, maar afgezien van de hedendaagse setting is er niks bijzonder ‘modern’ aan de interpretatie die we voorgeschoteld krijgen. Ze hebben Don Alfonso genderfluïde gemaakt, naar eigen zeggen omdat je ‘het niet meer kan maken’ om een man op een dergelijke manier over vrouwen te laten spreken, en volgens hen worden zo ‘plots alle stereotypen in vraag gesteld’. Ik moet zeggen dat ik er met mijn beperkte artistieke perceptievermogens niet veel van gemerkt heb.

Hoewel de filosofische metatekst die de regisseurs aan het werk probeerden toe te voegen dus niet het gewenste effect bereikt, is hij evenmin hinderlijk. Net als bij Le Nozze di Figaro leggen ze het er niet te dik op, waardoor het werk zijn oorspronkelijke charme blijft ademen vanonder de adaptatie die ze erop bouwen. Deloeuil en Clarac tasten het hart van het werk niet aan: het blijft een romantische komedie over de menselijke zwaktes die van het liefdesspel een lachwekkend tafereel maken. De dappere pogingen van Fiordilegi en Dorabella om standvastig te blijven in het gezicht van de snode plannetjes van Don Alfonso, die geholpen wordt door het dienstmeisje Despina, weten nog steeds steevast een glimlach op het gezicht van de toeschouwer te toveren.

Een gedienstige adaptatie van een klassieker. Van harte aanbevolen.