‘Politiek in België: nooit gemakkelijk, steeds moeilijker’

Nicolas Bouteca, professor Politieke Wetenschappen Ugent was op zaterdag 15 juni te gast bij het ondernemersnetwerk Pro Flandria om er de verkiezingen van 26 mei te analyseren. Een verslag.

Toonstrateeg

‘Het wordt steeds moeilijker aan België om aan politiek te doen; na de laatste verkiezingen is het zeker niet minder makkelijk geworden.’ Bouteca stak van wal met een boutade die meer dan ooit werkelijkheid is in ons land. Hij bracht een analyse van de verkiezingsuitslagen en woog de strategie van de partijen in Noord en Zuid af, zowel voor als na de verkiezingen.

‘Dat het Vlaams Belang zou winnen, hadden we zien aankomen, maar niemand had voorspeld — werkelijk niemand — dat de partij het zó goed zou doen. Hetzelfde geldt voor de PVDA.’Bouteca had niet verwacht dat de PVDA in Vlaanderen zo gemakkelijk de kiesdrempel zou halen. Groen noemt Bouteca een ontgoocheling, want werd door iedereen veel hoger gepeild. N-VA zit volgens de jonge politicoloog in een zetel. De partij heeft de verkiezingen verloren, maar kan van de patstelling gebruikmaken om enkele ‘partijkerndoelstellingen’ te realiseren op het vlak van staatshervorming. De traditionele partijen zijn dan weer de grootste verliezers. Het lijken open deuren, zoveel weken na de verkiezingen. Maar ze schetsen de context binnen dewelke momenteel iedereen elkaar besnuffelt en onderhandelt om regeringen te vormen.

Je kan er tot slot ‘over discussiëren hoe rechts Vlaanderen stemde,’ ging Bouteca verder.’Maar het is een feit dat Vlaanderen wel identitair rechts stemde. Sociaaleconomisch is dat genuanceerder, want VB is met een vrij links programma naar de kiezer getrokken.’ Ook die conclusie is al vaker gemaakt. Maar het zet de vraag hoe de beide Vlaams-nationale partijen zich in de nabije toekomst tot elkaar zullen verhouden op scherp.

N-VA

Het is duidelijk dat de N-VA een deel van haar stemmen is kwijtgespeeld aan het VB. Maar de partij heeft tegelijk in het centrum heel wat stemmen gehaald, bij CD&V en Open Vld. Het viel Bouteca op dat de N-VA al tijdens de campagne bezig was de centrumkiezer te verleiden. Een paar jaar terug was het nog ongehoord dat de N-VA iemand naar voor zou schuiven om het land te leiden. Met Jan Jambon als ‘verantwoordelijke politicus’ was die er plots, en wil de partij zelfs compromissen nastreven. Tegelijk zijn Vlamingen er eerder van overtuigd dat je eerder met de N-VA een sociaaleconomisch rechts verhaal kunt schrijven dan met Open Vld, waaraan het ‘paarse’ etiket van de belastingregering-Di Rupo nog kleeft.

Bouteca stelde ook vast dat de N-VA inhoudelijk zeer snel kan ‘schakelen’: de partij heeft geen traditie op vlak van klimaat maar slaagde erin om met ecomodernisme een tegenverhaal te maken voor Groen.

Door meer op het centrum te mikken, neigt de N-VA er ook naar een klassieke bestuurspartij te worden. In het verleden was ze een aanbodspartij die heel duidelijke standpunten innam, en het was dan ‘take it or leave it’. Zie het rekeningrijden. De partij was voorstander – Ben Weyts heeft dat naar voren geschoven – maar trok haar staart in voor de campagne. ‘Van een policy seeker is het een office seeker geworden’: de partij wil graag mee besturen en dan vooral op Vlaams niveau.

De campagne verliep al bij al goed voor de N-VA. Tot de ‘pensioentackle’ van John Crombez. Al zou die weleens kiezers naar het VB hebben geduwd. Ze heeft alvast Crombez geen stemmen opgeleverd.

N-VA is een grote verliezer, maar zit nu in de zetel want de kern van de partij ligt weer op tafel: staatshervorming, confederalisme. Dat biedt voor de partij een mogelijke oplossing voor de huidige uitdagingen.

Wat dan het cordon sanitairebetreft, zal de N-VA volgens de politicoloog trachten de schuld de schoenen van de tegenstrevers te schuiven. Bouteca gelooft immers niet in het doorbreken van het cordon door de N-VA. Maar de andere partijen zullen het moeten uitleggen waarom ze dat cordon niet wilden doorbreken.

N-VA zal geen groot probleem hebben als ze federaal niet mag of moet deelmemen. In de Kamer kan ze oppositie voeren tegen de Vlaamse partijen die regeren zonder Vlaamse meerderheid. Zekan dan ook inbeuken op de Open Vld die met twee linkse partijen regeert. Maar ook: je moet helemaal geen staatshervorming afdwingen. Een volgende fase zou toch maar bric-à-brac zijn, volgens Bouteca. En dus kan de partij voluit gaan en confederalisme eisen vanuit de federale oppositie.

Vlaams Belang

Bouteca begon zijn luik over het VB met de bekentenis dat hij enkele jaren terug nog meende dat de partij op haar einde liep. Maar ze is eigenaar van een belangrijk thema als migratie, dus verdwijnt ze niet zomaar.

De winst is volgens de politicoloog moeilijk te verklaren. Maar de derde weg, zit er allicht wel voor iets tussen: zo links als de sp.a, maar rechts aanleunen bij de nationalisten van de N-VA. Daarnaast is en blijft het ook een ‘foertstem van Vlamingen die de politiek beu zijn. Het VB is nog altijd de anti-establishmentpartij bij uitstek.’Door federale regeringsdeelname is de N-VA gaan lijken op de andere partijen, en dat heeft het VB uitgespeeld.

Migratie was van de traditionele agenda verdwenen, maar bleef leven in de sociale media. Opvallend: ‘de schroom om te zeggen dat men voor het VB stemt’, is volledig weg. De partij is stilaan salonfähig aan het worden. Ze gaat zelfs op de koffie bij de koning. Ondanks figuren als Filip Dewinter, die steeds meer de op de achtergrond wordt geschoven.’

Bouteca ziet de anti-establishmentpartij strategisch en inhoudelijk naar het centrum evolueren: Van Grieken doet zijn uiterste best om de partij niet in de markt te zetten als een anti-islampartij.

Kiezersonderzoek moet nog aantonen wie voor het VB stemt. Dat zullen zoals vroeger nog vaak oudere mannen zijn, maar we zien toch nu al dat jonge kiezers ook voor het VB kiezen. Zij kiezen vaak voor extreme partijen met een duidelijk profiel, zoals VB en Groen.

Tot slot stelde Bouteca de vraag wat de exit van de generatie Annemans-Dewinter zal betekenen voor die partij?

CD&V

‘Misschien gaat de partij eindelijk beseffen dat het er niet goed mee gaat,’ begon Bouteca.’Tot nog toe wou men dat niet zien. De partij heeft nochtans enkele fundamentele problemen.’

De partij komt niet in beeld in de ‘moderne’ politiek. CD&V zit in het centrum en wil verzoenen en nuanceren, maar dat houdt haar vaak buiten beeld.

Ze is ook niet langer de meest duidelijke speler in de debatten. De breuklijnen van weleer bestaan niet meer, en de partij blijft daardoor vaak verweesd aan de kant staan. Bouteca zegt hiervoor geen oplossing te hebben omdat hij denkt dat ze te laat hebben gereageerd. Ze hadden op vlak van migratie bijvoorbeeld wat naar rechts kunnen opschuiven, maar N-VA heeft dat terrein nu bezet. In andere landen als Nederland en Oostenrijk hebben de christendemocraten dat wel kunnen doen.

Hetzelfde geldt voor klimaat. CD&V had vanuit haar klassieke rentmeesterschap een duidelijk standpunt kunnen innemen, maar de partij heeft dat thema aan Groen overgelaten.

De ontzuiling speelt de partij uiteraard ook parten. Het christelijke middenveld gaat op zoek naar andere politieke partijen en dus is dat stemmenreservoir ook stilaan opgedroogd. Leden van beweging.net stemmen even zo veel voor andere partijen.

De partij wordt dus overgelaten aan de volatiliteit van de kiezersmarkt, waar Vlamingen vroeger CVP stemden van de wieg tot het graf.

‘Het enige dat de partij nog rest is Hilde Crevits, de Maggie De Block van de CD&V.’ En er zijn wel veel lokale sterkhouders. Bouteca besluit dat de partij er zeker bij moeten zijn op Vlaams niveau, om bijvoorbeeld fusies te stimuleren of grote wijzigingen te vermijden in Zorg en Onderwijs zonder haar aanwezigheid.

Open Vld

Niet allen de CD&V, ook de Open Vld zit op een dieptepunt, volgens Bouteca. In de kranten kon je weleens lezen dat de partij piekte omdat ze na de gemeenteraadsverkiezingen vier centrumsteden kon binnenhalen. Maar dat is niet correct, volgens de Gentse politicoloog. In 2018 stroomden 13,8% van de liberale kiezers van 2014 naar de N-VA. Bouteca noemt het ‘dus normaal dat die uitstroom van de gemeenteraadsverkiezingen zich doorzet in federale en Vlaamse verkiezingen.’

De partij heeft te veel op imago gefocust (‘verantwoordelijkheid’, ‘samenwerkers’, ‘doeners’), en te weinig op inhoud. De eerste nieuwe kandidaat-voorzitter Fransesco Vanderjeugd speelt daar alvast op in.

De Open Vld zit met het probleem dat ze aanvaardbaar is voor heel veel Vlamingen, maar dat er geen antwoord is op de vraag ‘wat krijg je van die partij?’ Wil je echt een centrumrechts sociaaleconomisch beleid, dan stem je toch voor de N-VA?

De partij is nu al zeker van regeringsdeelname, maar zal een aantal moeilijke knopen moeten doorhakken: regeren zonder Vlaamse meerderheid en bovendien enkel met linkse partijen in de regering stappen? Zou ze dat laatste overleven? Bouteca noemt het een verscheurende keuze.

sp.a

Ook de sociaaldemocratie zit op een historisch dieptepunt. De sp.a blijft wel de grootste partij op links — groter dan Groen — en maakt deel uit van de grootste politieke familie in dit land. Een levensverzekering in een dubbeldemocratie.

De partij worstelt echter met haar geloofwaardigheid en imago. Bouteca: ‘als ik kan kiezen tussen een goed programma en een goed kopstuk, dan kies ik voor een goed kopstuk.’ Dat heb je nodig in moderne politiek. Maar de politicoloog ziet geen kopstukken meer.

Behalve Groen, is nu ook de PVDA een bedreiging voor de sp.a. Ooit was dat een theoretische bedreiging, maar die partij zit nu in het parlement, met geld, media-aandacht, parlementsleden en parlementaire medewerkers.

Vermits Vlaanderen ‘een land van middenklassers’ is, moet je als sp.a verschuiven naar het centrum en zeker niet verder naar links. Het verschil tussen rijk en arm is immers niet groot genoeg om zo’n linkse koers te verantwoorden.

De partij ontwikkelt best opnieuw een discours van rechten en plichten, zegt Bouteca, die verwacht dat dat meer in de verf zal gezet worden, net als een strenger migratiediscours. De sociaaldemocraten in Denemarken deden dat al, prof. Mark Elchardus hamert daar al langer op. Maar hij verwacht niet dat de sp.a dat thema centraal zal plaatsen.

Groen

Bouteca noemt Groen een van de grootste verliezers, en wel omwille van de negatieve campagne. MR, sp.a, N-VA en Open Vld hebben Groen in een hoek geduwd: ‘met haar zal alles duurder worden’.

De partij moet nog leren dat je niet 100% van de kiezers moet overtuigen, maar 30%. N-VA deed dat ook: 30% heel sterk overtuigen, dan win je verkiezingen.

Groen heeft op 26 mei helemaal niets binnengehaald en is de grootste ontgoocheling van de verkiezingen. Groen is niét de leider op links geworden, heeft Antwerpen niet binnengehaald, bleef hangen op 10 procent… De partij heeft een probleem qua personeel dat misschien niet voldoende aanspreekt of qua programmapunten die vaak te progressief zijn. Bouteca noemt Groen tot slot ‘een partij voor fijnproevers, voor een erg beperkt publiek.’

PVDA

Dit is wel de verrassing van de verkiezingen, die meer zetels binnenhaalde dan wie ook durfde te verwachten in Vlaanderen.

De partij wordt nu een bedreiging op links voor sp.a zeker, maar misschien ook voor Groen.

Tweelandenland

In Franstalig België stemden 38% van de kiezers centrumrechts, als je tenminste cdH en Défi daar ook plaatst — al kun je daar veel bedenkingen bij hebben.

Ons politieke landschap is enorm versnipperd: veel partijen en bovendien veel die ongeveer gelijk scoren. Zo’n versnippering zonder uitgesproken leider maakt het alleen maar moeilijker om een regering te vormen.

Bovendien bestaat er een cordon rondom zowel de PVDA/PTB als het VB. Dat zijn 30 Kamerzetels, waar niemand rekening mee zal houden op federaal vlak, wat het nog moeilijker maakt.

Bouteca noemt het ‘ongezien dat de traditionele partijen – die altijd een pacificatie en compromissenpolitiek voerden – niet langer de meerderheid hebben in de Kamer.’

En dan weer de telkens terugkerende weinig verrassende vaststelling dat België twee landen is. Vlaanderen stemde rechts (71,8%), Franstalig België links (62%).

Hoe kan je dan een regering vormen?

Schaken op meerdere borden

Regionale regeringen kunnen snel gevormd worden als er duidelijkheid komt op federaal niveau. De vraag daar is nu: krijgen we symmetrische coalities of niet? ‘Of wil je met een been in de regering staan en met het andere in de oppositie, naargelang van het niveau?’

Bouteca denkt niet dat het cordon zal worden doorgebroken. Je kan immers niet met twee partijen regeren in Vlaanderen; hoe dan ook heb je er altijd drie nodig. ‘Het is dus een zinloze discussie. Ook strategisch zou het niet zo slim zijn om het te doorbreken, want het was een argument om voor N-VA te stemmen en niet voor VB.’ Ook lokaal gebeurde het niet trouwens, zelfs niet in Ninove.

Welke opties zijn er voor Vlaanderen? Bourgondisch? Met één zetel op overschot? Bouteca: ‘Je wil niet meemaken dat er één parlementslid ziek is of niet opdaagt, want dan heb je geen meerderheid meer.’ Met meer zetels zou het een mogelijkheid zijn, want Vlaanderen heeft geen sociale zekerheid, weinig schulden en een klein begrotingstekort. N-VA en sp.a zouden dus best samen door de deur kunnen. Bovendien zou N-VA op die manier de CD&V extra pijn kunnen doen. Je kan dan gemeenten fuseren en ‘inbeuken op de katholieke zuil’ (onderwijs, zorg). Bovendien kan je dit hertalen naar het federale niveau.

N-VA/CD&V/sp.a is een coalitie waar in de media niet wordt over gesproken. ‘Ik weet niet goed waarom,’ zegt Bouteca, maar die coalitie haalt wel een meerderheid.

‘Zweeds bis is een coalitie van verliezers, maar dat geldt voor élke coalitie zonder VB,’ weet de politicoloog.

In Wallonië doet cdH nergens mee, waardoor MR mee aan zet komt. Een olijfboomcoalitie is niet meer mogelijk. En PTB in bad nemen, zal niet gebeuren. Een minderheidsregering ziet Bouteca niet gauw gebeuren.

In Brussel verraste het Bouteca dat er geen blokkering is gekomen door de N-VA. Die partij heeft de strategie om Brussel te veroveren laten varen. De Vlaamse partijen zijn tezamen wel gestegen: er zijn meer Nederlandstalige stemmen. Langs Franse kant wordt het PS-Ecolo-Défi. Langs Vlaamse kant Groen-Open Vld-sp.a. Bouteca geloofde op het moment van zijn lezing niet dat Open Vld erin zou slagen MR er langs Franstalige kant bij te krijgen. Elke taalgroep stelt er immers haar regering apart samen.

Federaal

Op federaal vlak stellen zich nog meer problemen. Er is de versnippering. Er zijn 30 nutteloze zetels (VB en PVDA/PTB). Vlaanderen stemde links, Franstalig België rechts.

Maar er is meer. Een regering zonder Vlaamse meerderheid? Bart De Wever legde dat op tafel, en Bouteca verwacht niet dat de traditionele partijen makkelijk zullen toehappen. En al zeker Open Vld niet, die moet regeren met enkel linkse partijen ten noorden van de taalgrens.

Tot Bouteca’s — en ieders verrassing — ligt het confederalisme plots op tafel. Grondwettelijk is dat moeilijk te regelen, want de grondwetsartikels ter zake zijn niet ter herziening verklaard. Bovendien moet je hiervoor 100 zetels hebben. Tot slot kan je je de vraag stellen of het wel terecht is dat dat nu op tafel ligt. Er is wel geen onderzoek gedaan (in 2014: 11% voor N-VA, 7,9% voor VB staatshervorming) maar ‘er is geen duidelijkheid dat kiezers voor staatshervorming/communautaire zaken gestemd hebben.’ En dan zit je nog met de dubbele houding van de Open Vld, die tegelijk wil herfederaliseren…

‘Ik begrijp de alles-of-nietsstrategie,’ zegt Bouteca, ‘maar je vindt aan Franstalige kant geen partners hiervoor. Zij willen dat niet. Raken aan fiscaliteit of sociale zekerheid: dat betekent een verarming van het zuiden.’

Moet je trouwens confederalisme/staatshervorming realiseren via regeringsvorming zoals Dehaene I en Verhofstadt I dat hebben gedaan, vraagt Bouteca zich luidop af. Toen kon dat, ‘die regeringen hadden nog een eigen project naast de staatshervorming. Begin je nu een regering met N-VA en PS, waar moeten die dan over praten? Fiscaliteit, sociale zekerheid? Hoe ga je een begroting op orde krijgen als je geen antwoord hebt voor die financiële onzekerheden?’

Een Bourgondische meerderheid maakt volgens de politicoloog misschien nog meeste kans.

‘Paarsgroen heeft maar een zetel op overschot, al kan je die aanvullen met Défi of CD&V. Maar dan zit je met het probleem van die Vlaamse meerderheid, en het feit dat je met twee linkse partijen moet regeren als Open Vld.’

Laatste optie: een confederale of ‘afspiegelingscoalitie’: zet de Vlaamse en Waalse regering samen. ‘Als fan van België is dat geen goed idee, want dan ga je het confederalisme in de praktijk realiseren,’ concludeert Bouteca.

Conclusie

‘Ja, het is moeilijk,’ stelt Bouteca vast, ‘maar is dat een probleem? Als de deelstaten werken en de EU, dan werkt ons systeem toch,’ zoals tijdens de fameuze 541 dagen zonder federale regering.

De kwestie van de Vlaamse meerderheid noemt hij een heet hangijzer. Net als de N-VA die nu vasthoudt aan het confederalisme.

Sinds het zomerakkoord van 2018 hebben we in feite al geen federale regering meer, dat is dus al bijna een jaar, merkt hij op. Hij stelt openlijk de vraag wie zijn verantwoordelijkheid gaat nemen. Zoals gezegd: het was al moeilijk, het is er nog moeilijker op geworden.