Oekraïne: de EU-gemeenschap in dubbele stress

Het antwoord op mijn vraag aan een collega, wat zij van de kandidaatsstelling van Oekraïne als toekomstig lid van de EU vindt, maakte het probleem al duidelijk: ‘Rationeel nee, emotioneel ja.’

‘Jullie horen bij ons!’

Nauwelijks hoort men zulke emotionele kreten — vaak aan de rand van het romantisch- dramatische — uit de mond van de voorzitter van de Europese Commissie. Al een maand geleden had zij Zelenski het vragenlijstje voor de start van de toetreding proces overhandigd met de woorden ‘Jullie horen bij ons !’ Dit statement werd door haar verleden week getopt met de overtuiging dat ‘de Oekraïners bereid zouden zijn voor het Europees perspectief te sterven’. En wij willen het hun mogelijk maken ‘de Europese droom te beleven’, voegde zij eraan toe.

Kan EU-geopolitiek succesvol zijn?

Met deze geopolitieke claims heeft Ursula de EU-voet duidelijk in Poetins voortuin gezet. Van hem weten wij niet hoe ver hij zich hierdoor verder geprovoceerd voelt en welke consequenties hieruit volgen. Net zo weinig voorspelbaar is het of en tot hoever het officiële EU-label de Oekraïne voor Rusland kan beschermen. Is uitbreiding het geopolitieke instrument om te zorgen dat de oorlog niet verder uitloopt?

Kan de EU Oekraïne sneller naar binnen halen?

Vrij goed voorspelbaar is dat de belofte om Oekraïne in enkele weken in plaats van jaren kandidaat-lidstaat te maken, een foute belofte is. Een toetreding is al onder simpelere politieke condities een moeizaam proces. Alleen Kroatië moest destijds acht jaren trappelen om rond de tafel te kunnen zitten. Achter Oekraïne (maar ook Moldavië en Georgië) staan nog Albanië, Bosnië en Herzegovina, Montenegro, Servië en Noord-Macedonië. Die landen zitten sinds 2003/2005 in onderhandelingen, en het Europees enthousiasme is er in de loop der jaren behoorlijk gekrompen. Ergens heerst het gevoel dat de EU de laatste uitbreiding door twaalf Oost-Europese landen (2004 en 2007) nog niet helemaal verteerd heeft.

Als geopolitieke doelstelling kan de Europese Unie zeker ernaar streven haar oostflank om acht nieuwe lidstaten (als men nog Moldavië en Georgië bij Oekraïne optelt) op te rekken. Maar haar interne politiek verlangt een stabiele gemeenschap met leden die zowel de democratie en de rechtsstaat als de mensenrechten en de minderheden respecteren. Landen die over een functionerende markteconomie beschikken en die in staat zijn 100 000 pagina’s EU-regelgeving niet alleen op zich te nemen maar ook nationaal in wetten om te zetten.

Is Oekraïne rijp voor lidmaatschap?

Zolang Oekraïne in oorlogstoestand verkeert, zal een lidmaatschap sowieso uitgesloten blijven. De vraag die zich hiernaast stelt, is in welke toestand Oekraïne zich bevindt zonder oorlog. Nog in 2021 heeft de Europese Rekenkamer een vernietigend oordeel over de grote corruptie in dit land uit gesproken. Ook Oekraïne moet zich de vraag naar de onafhankelijkheid van haar justitie laten stellen. En de monopolistische rol van haar oligarchen.

Wat doet uitbreiding met de EU?

Oekraïne is qua inwoners het vijfde grootste land van de Europese Unie. Een vol lidmaatschap zal in consequentie tot stemmen- en machtsverschuivingen in de Europese Raad leiden. Qua economische performance behoort dit land gemiddeld tot een van de armste in de EU. Dit betekent dat ‘rijkere’ landen en zogenoemde nettobetalers nog meer structurele en sociale fondsen naar het Oosten moeten overmaken.

Volgens de statuten brengt iedere toetreding een nieuwe commissaris. Het is bekend dat men in Brussel nauwelijks nog onderwerpen kan vinden, om deze hoge politieke figuren bezig te houden. Een uitbreiding die van 27 naar 35 commissarissen zou gaan, maakt de zaak niet makkelijker. Vergelijkbare problemen ondervindt het Europese Parlement, dat nu al met 700 parlementariërs aan de rand van haar efficiency moet werken. Verdere uitbreidingen verlangen op zich naar verdragswijzigingen. Maar dit is een ander hoofdstuk van hoge sensitiviteit.

In het verleden was het doel een steeds nauwere gemeenschap op te bouwen wier leden elkaar tot economische voorspoed helpen. Op deze wijze zouden zij onderling een permanente vrede kunnen oprecht houden. Al lang voor het begin van de Russische agressies begon het duidelijk te worden dat de EU in een zich veranderende wereld niet langer naar haar eigen navel kan blijven staren. De interne vrede wordt bedreigd als de externe uit mekaar valt. Maar de geopolitieke dimensie is een nog relatief nieuw actiegebied voor het onervaren Europa. Voor deze achtergrond blijkt het emotioneel logisch, maar strategisch twijfelachtig of een kandidaat-lidstaat Oekraïne alleen met deze aankondiging de Russen het hoofd kan bieden.

Ursula als Siegfried, de doder van de draak

De prospectieve ‘lidstaat’ te worden blijft in ieder geval omstreden en hoogst onwaarschijnlijk. Het positieve advies gegeven door de Europese Commissie vorige week vrijdag is dan door een gelukkige Zelenski in ontvangst genomen. ‘Dit is de eerste stap tot toetreding tot de EU’, was zijn reactie. Blijkbaar zien de landen in het oosten van Europa de Europese Unie als een harnas tegen expansionisme en oorlog en Ursula van der Leyen als Siegfried, de doder van de draak.