Prof. Willem Ouweneel, auteur van ‘Ode aan de Bruidsmuziek’

Na zijn opzienbarend boek over kerstmuziek dat we hier (deel 1) en hier (deel 2) presenteerden, wilden we uiteraard ook zijn boek over bruidsmuziek lezen en aan u voorstellen. Ook bruidsmuziek is een genre apart. Prof. dr. Willem J. Ouweneel, emeritus-hoogleraar in zowel de wetenschapsleer als de systematische theologie, schreef ook hier een boeiend boek over: Aan de muziek – Ode aan de Bruidsmuziek. Weer is het tegelijk een echte encyclopedie en een aangrijpende tocht door de geschiedenis van liefde en huwelijk. Vandaag brengen we hierover deel 1, morgen deel 2.

Lohengrin van Wagner

‘Daar komt de bruid’, kent zowat iedereen. Waar komt deze alom bekende huwelijksmuziek vandaan?

Ja, grappig hoe bekend die muziek is! Op menige bruiloft is die muziek te horen. En toch weten (vermoedelijk) maar weinig mensen dat die melodie afkomstig is uit Richard Wagners opera Lohengrin (1850), uit de huwelijksceremonie van ridder Lohengrin — die op dat moment nog anoniem is — en Elsa van Brabant. De tekst is eigenlijk: Treulich geführt ziehet dahin (‘Trouw geleid trekt jullie daarheen’).

Het verhaal gaat over Elsa, hertogin van Brabant, die door graaf Telramund valselijk van moord op haar broer Gottfried wordt beschuldigd. Er zal een godsoordeel plaatsvinden, waarbij een ridder de onschuld van Elsa moet verdedigen. Dit is de onbekende ridder — wij weten dat het Lohengrin is — die haar zaak met succes verdedigt. Hij vraagt haar zelfs ten huwelijk, op voorwaarde dat zij nooit naar zijn naam en afkomst zal vragen. Het huwelijk vindt met veel feestelijkheden plaats, maar Telramund zint op wraak… Hij en zijn vrouw Otrud doen alle moeite om Elsa over haar man aan het twijfelen te brengen en achter diens herkomst te komen. Tijdens de huwelijksnacht kan Elsa zich niet langer bedwingen en vraagt Lohengrin naar zijn naam… Enzovoort. Allemaal heerlijke verwikkelingen, zoals die thuishoren in een roman, een toneelstuk, een opera of een film.

Huwelijksband met God

Welke soorten bruidsmuziek kunnen we onderscheiden, buiten het evidente onderscheid tussen religieuze en seculiere huwelijksmuziek?

Ik heb in mijn boek Ode aan de Bruidsmuziek zes duidelijk afgebakende categorieën willen onderscheiden, die inderdaad in religieuze en seculiere bruidsmuziek kunnen worden ingedeeld. Twee keer drie dus. Bij de religieuze bruidsmuziek zijn dat op kop de Joodse religieuze bruidsmuziek, vooral gebaseerd op het Bijbelboek Hooglied, dat in de rabbijnse traditie toegepast is op de ‘huwelijksband’ tussen God en zijn volk.

Vervolgens de christelijke allegorische bruidsmuziek voor kerkkoor of concertzaal, die uitgaat van het ‘huwelijk’ tussen Christus en zijn Kerk, of ook: Christus en de individuele gelovige. En ten derde de christelijke bruidsmuziek in de vorm van gemeentezang, die vanzelfsprekend ook weer uitgaat van dezelfde beeldspraak.

Bij de niet minder omvangrijke seculiere bruidsmuziek heb je eerst en vooral de muziek voor de concertzaal. Ik geef dadelijk hiervan een aantal voorbeelden. Ten tweede is er de bruidsmuziek in de opera. Denk aan de vele opera’s waarin een huwelijk, en dus ook bruidsmuziek voorkomt, van Georg Friedrich Händel (1685-1759) tot Richard Strauss (1864-1949). En, de laatste maar niet de minste, de overvloedige bruidsmuziek in films.

Top tien

Wat zijn voor u de absolute toppers in dit genre?

Tja, dat is natuurlijk heel persoonlijk, want smaken verschillen. Maar dit zouden bijvoorbeeld mijn negen toppers kunnen zijn:

1) De Matthäuspassion van Johann Sebastian Bach (1685-1750), waarvan de vrije teksten voor een zeer belangrijk deel teruggaan op de bruidsmystiek van het Bijbelboek Hooglied.

2) Georg Friedrich Händels oratorium Solomon (Salomo, met zijn lievelingsvrouw, maar ook met de liefelijke koningin van Sjeba).

3) Van Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) de opera Le Nozze di Figaro (De bruiloft van Figaro), maar eigenlijk zou ik hier zeker ook zijn opera’s Die Zauberflöte en Così Fan Tutte moeten noemen.

4) De toneelmuziek Ein Sommernachtstraum van Felix Mendelssohn Bartholdy (1809-1847) — ook niet oud geworden — met daarin de beroemde bruiloftsmars.

5) Richard Wagners (1813-1883) opera Götterdämmerung natuurlijk, met maar liefst twee huwelijken. Maar eigenlijk zou ik zeker ook Tannhäuser, Die Walküre en Tristan und Isolde moeten noemen.

6) Van Giuseppe Verdi (1813-1901) vooral de opera’s Luisa Miller, Il Trovatore en Falstaff. Toegegeven, dit zijn niet per se de bekendste opera’s van Verdi, maar zonder twijfel wel die waarin de huwelijksthematiek een centrale rol speelt.

7) In Gustav Mahlers (1860-1911) werk komt ook heel wat man-/vrouw-liefde voor (Das klagende Lied, Lieder eines fahrenden Gesellen, maar ook — duidelijk zichtbaar voor de kenners — in de Vijfde en de Achtste Symfonie).

8) Van de in Brussel overleden Giacomo Puccini (1858-1924) vooral de opera’s Madama Butterfly, Gianni Schicchi en Turandot.

9) En ten slotte van Richard Strauss, voornoemd, heel wat opera’s, maar ik noem vooral Der Rosenkavalier.

Vertolkingen van Romeo en Julia

Romeo en Julia, wat was de invloed van dit verhaal? Welke componisten hebben ze zoal geïnspireerd?

Dit beroemde toneelstuk van William Shakespeare (The Most Excellent and Lamentable Tragedy of Romeo and Juliet) handelt over de liefde tussen twee jonge mensen in het Noord-Italiaanse Verona die, vanwege de vijandschap tussen hun families — de Capulets en de Montagues — in het geheim trouwen, maar op een droevige manier zeer jong aan hun einde komen. Dit aangrijpende verhaal van liefde en haat heeft heel wat componisten geïnspireerd. Onnoemelijk veel opera’s zijn aan het verhaal gewijd, onder anderen door Vincenzo Bellini, Hector Berlioz en Charles Gounod.

Verder is er de pure orkestmuziek van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893), Sergej Prokofjev (1954-2014), en niet te vergeten de musical West Side Story (Broadway, 1957) van Leonard Bernstein, met zijn heel eigen ‘geactualiseerde’ weergave van het verhaal dat hij heeft overgeplaatst naar de Upper West Side van Manhattan in New York City. De achtergrond van de onmogelijke liefde tussen Tony en Maria is hier de verschrikkelijke rivaliteit tussen de Jets en de Sharks, twee tienerbendes met verschillende etnische achtergronden, Pools/Amerikaans en Puerto Ricaans.

Hebben de grote Europese componisten zoals Beethoven, Wagner en Verdi zich aan bruidsmuziek gewaagd?

Natuurlijk — allemaal! Straks noemde ik al enkele opera’s van Richard Wagner en Giuseppe Verdi. Van Ludwig van Beethoven (1770-1827) moet ik vooral de opera Fidelio noemen, waarin de huwelijkstrouw een hoofdrol speelt. En dat thema komt zelfs voor in het beroemde slotkoor van Beethovens Negende Symfonie.

Soms ging het in de bruidsmuziek van de grote componisten om heel speciale thema’s. Het verhaal van Romeo en Julia kwam al even aan de orde, maar er zijn ook thema’s als (de liefde tussen) Orpheus en Eurydice, met muziek van bijv. Claudio Monteverdi, Marc-Antoine Charpentier, Georg Philipp Telemann, Christoph Willibald von Gluck, Joseph Haydn, Jacques Offenbach, tot de hedendaagse Philip Glass aan toe. Een ander thema is Pygmalion en zijn liefde voor een vrouwenbeeld dat hijzelf tot leven heeft gewekt. Daarbij denk ik aan de muziek van zo uiteenlopende componisten, als daar zijn — Jean-Philippe Rameau, Gaetano Donizetti, Franz von Suppé, Léo Delibes, en nog enkelen meer.

Morgen deel 2 over recente bruidsmuziek, onder meer in films.

Aan de muziek – Ode aan de Bruidsmuziek van Willem Ouweneel is verkrijgbaar in onze webwinkel.