Amerikatsi, een Amerikaan in het land van Stalin

Amerikatsi is een historische kroniek door regisseur-acteur Michael A. Goorjian in de asgrauwe, grijzige vorm gegoten van een gevoelige tragikomedie. In 1948 nodigde Stalin Armeniërs waar ook ter wereld uit om terug te keren naar hun vaderland (of wat daarvan was overgebleven), dat intussen een van de Sovjetstaten was geworden.

1915. Voor koudweg te worden geëxecuteerd tijdens de genocide door de Turken van ruim een miljoen Armeniërs geeft een grootmoeder haar kleinzoon een levensmotto mee: ‘Wat het leven ook brengt, altijd blijven lachen!’ De jongen overleeft, wordt volwassen in Amerika en besluit als een van de 313 andere in de VS opgegroeide Armeniërs in 1948 naar hun geboorteland terug te keren.

Hoopvol en blij gezind, ook al spreekt hij, die zich intussen Charlie laat noemen, maar enkele woorden Armeens en al helemaal geen Russisch. Zijn stropdas doet de repatriant bijna de das om, ontmaskert hem onmiskenbaar als Amerikaan, door een even jaloerse als overijverige partijsoldaat ‘s anderendaags al van zijn bed gelicht en in de gevangenis opgesloten als ‘Amerikaanse spion’ om later naar Siberië te worden gedeporteerd. Actueler kan moeilijk. Een nog altijd beproefde methode in het Rusland van vandaag.

Van een koude douche gesproken. Maar de naïef-enthousiaste Charlie — door zijn Armeense cipiers half spottend Charlie Chaplin genoemd — probeert er desondanks toch het beste van te maken.

‘Zijn misdaad? Hij schilderde kerken!’

Vanuit een venstertje hoog in zijn cel kan Charlie binnenkijken bij een koppel in hun bescheiden appartement. Een aardbeving heeft een deel van de gevangenismuur doen instorten waardoor de afreis naar Siberië is uitgesteld omdat de gevangenen eerst de gevangenis moeten heropbouwen.

Zo maakt Charlie gaandeweg kennis met de uitbundige Armeense leefcultuur, nieuw voor hem. Armenië, een christelijk land, omringd en belaagd tot op vandaag door moslimstaten om Azerbeidzjan niet te noemen, wordt het Italië van dat deel van de wereld genoemd.

Van zijn (Armeense) bewakers, de kwaadsten niet, verneemt Charlie dat de man van het appartement, dezelfde man is in de hoge uitkijkpost nabij de gevangenis, dat hij Tigran heet, ooit artiest was en gestraft is. Zijn misdaad? ‘Hij schilderde kerken!’

Stille film

Charlie kijkt dag in dag uit geïntrigeerd naar het koppel in hun schamel interieur als naar een stille film. Hij verzint hun dialogen en hij gaat hun doen en laten interpreteren. Regisseur Goorjian doet daarvoor een beroep op het unieke van het medium film zelf: de kracht van het bewegende beeld. Charlie merkt dat man en vrouw het niet altijd eens zijn; Tigran wil wat, neemt een wit doek en lijkt met enkele snelle halen met houtskool een landschap  te schetsen.

Charlie gaat zich met Tigran vereenzelvigen. Hij toont begrip wanneer de man gefrustreerd naar de fles grijpt, is triest wanneer zijn vrouw hem verlaat en poogt hem zelfs via via te helpen. Charlie en Tigran zijn zielsverwanten.

Beiden hebben hun dromen moeten opgeven; Charlie zijn blij weerzien met zijn geboorteland, Tigran zijn artistieke aspiraties als schilder. Allebei opgesloten in een afzichtelijk huis clos. Charlie spiegelt zich aan Tigran en ontpopt zich met wat hij vindt aan zand en steentjes in zijn cel zelfs tot een beeldend kunstenaar.

Ararat

Centraal in deze aangrijpende tragikomedie staat de berg Ararat die enkele keren als beeld in de film opduikt. Op het witte doek bijvoorbeeld dat Tigran in zeven haasten – want illegaal – heeft geschetst. Voor Armeniërs is de berg Ararat van grote symbolische betekenis. Daar zou Noach na de zondvloed met zijn ark zijn gestrand.

Vandaar allerlei weetjes die zijn loslippige bewakers de repatriant die Charlie is, inpeperen zoals ‘Armenië was de eerste christelijke natie’, ‘Het land van het eerst geweven tapijt’, ‘van de eerste sterrenwacht’…

Amerikatsi is ongelooflijk rijk maar je moet het willen zien. Acteur-regisseur Michael A. Goorjian heeft zich voor zijn achtste film laten inspireren door wat zijn grootvader was overkomen, getraumatiseerd maar niet gebroken door de immense tragedies in zijn leven: de genocide op de Armeniërs en de terreur van het Stalinregime in het naoorlogse USSR. Lichtvoetigheid om zwartgalligheid te counteren.

Daardoor is zijn publieksvriendelijke film een hommage geworden aan de Armeense identiteit, aan de veerkracht en de verbeelding, hoe erbarmelijk en uitzichtloos de situatie ook is waarin iemand zich bevindt. Goorjian schuwt ogenschijnlijk de clichés niet maar geeft er een eigen, persoonlijke invulling aan waardoor Amerikatsi in de eerste plaats weet te boeien en te ontroeren.

Tijdens de uitreiking van de Oscars dit jaar was Amerikatsi trouwens de eerste Armeense film ooit met een Oscarnominatie.