Aspekt Tweede Wereldoorlog: hoe Moskou greep op wereld probeerde te vergroten

In het jaarboek Aspekt Tweede Wereldoorlog wordt een nieuw licht geworpen op de verschillende oorlogen die aan het Oostfront gewoed hebben tussen 1939 en 1941. De auteurs maken gebruik van nieuw materiaal en nieuwe inzichten, die de zaken in een volledig ander daglicht plaatsen.

Een eerste interessant artikel is van de hand van uitgever-historicus Perry Pierik, die een bijdrage over de Duits-Poolse oorlog van 1939 schreef en — in tegenstelling tot veel andere auteurs — veel aandacht besteedt aan de Russische inbreng daarin.

De Sovjets als bevrijders?

Op 23 augustus 1939 sloten de twee dictatoriale staten Duitsland en de Sovjet-Unie een niet-aanvalsverdrag met elkaar. Het verdrag nam niet meer dan 280 woorden in beslag. Sinds 1947 weten we echter dat achter die luttele woorden een veel omvangrijker geheim protocol schuilging, dat de toekomst bepaalde voor heel wat Oost-Europese landen.

Toen op 1 september Duitse legers Polen binnenvielen, volgde een paar dagen later — tot Hitlers verbazing — een Britse-Franse oorlogsverklaring. Aangezien Hitler niet wist wanneer de westerse geallieerden de Westwall zouden aanvallen, drong hij er bij Stalin herhaaldelijk op aan om in overeenstemming met het geheim akkoord het oosten van Polen binnen te vallen.

Maar Stalin talmde en keek de kat uit de boom. Hij rekende erop dat de Britten en Fransen inderdaad een offensief tegen West-Duitsland ontketenden, waardoor er zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog een uitputtingsslag zou ontstaan.

Stalin zou Duitsland dan met grondstoffen en wapens steunen, en voor de rol van lachende derde kiezen. Eenmaal Duitsland de overwinning zou behalen, plande het Rode Leger om als een pletwals over het uitgeputte Duitsland heen te rollen en niet te stoppen aan de Franse grens. Want ook dat land zou als een vis op het droge naar adem moeten happen.

Geen actie

Maar het plan van Stalin ging niet door. De geallieerden maakten geen aanstalten om actie te ondernemen, en bovendien behaalden de Duitse troepen met hun ‘blitzkrieg’ grote overwinningen op de Polen. De teleurgestelde Stalin gaf op 16 september het bevel aan het Rode Leger om de volgende dag Polen in de rug aan te vallen.

Her en der probeerden propagandamensen duidelijk te maken dat hun eenheden als bevrijders kwamen. Maar het waren vooral de vluchtelingen die richting Roemenië en zelfs westwaarts (naar de Duitsers) trokken, die opvielen. Zij waren de wreedheden van de Sovjet-Unie in de oorlogen van 1919 en 1921 nog niet vergeten.

De historisch waardevolle tekst van Pierik verscheen trouwens ook als afzonderlijk boekje.

De slag bij Khalkin Gol

Rond die tijd was er in het verre oosten nog een andere oorlog gaande. In mei 1939 was het in het grensgebied van de Mongoolse steppen tot schietpartijen tussen Japanse patrouilles en de Mongoolse cavalerie gekomen.

De Mongoolse volksrepubliek genoot de ‘bescherming’ van de Sovjet-Unie. Meteen groeiden deze schermutselingen uit tot een weinig bekende oorlog tussen de Sovjet-Unie en het Japanse keizerrijk. Het Rode Leger kwam met een eigen versie van de blitzkrieg en de Japanners dolven het onderspit. Ze verloren heel wat manschappen en materiaal tijdens de slag bij Khalkin Gol.

Deze veldslag had grote strategische gevolgen. Het Japanse opperbevel zag af van zijn Siberische ambities en keek nooit meer naar het noorden, hoe sterk de Duitsers ook aandrongen. Japan en Duitsland zouden nooit met elkaar in contact komen via de Sovjet-Unie.

Voortaan richtten de Japanners zich voor hun expansie naar het zuiden. Op lange termijn verloren de Britten en Fransen hun kolonies, en droegen ze hun dominante wereldmacht over aan de Verenigde Staten.

Falende logistiek

Tot slot wil ik nog de verfrissende bijdrage van historicus Martijn Lak aanstippen. Unternehmen Barbarossa of Operatie Barbarossa, schrijft Lak, faalde vooral doordat de Duitse logistiek volledig de mist in ging, en de Duitsers de gevechtskracht van de Sovjetsoldaten schromelijk onderschatten.

Ze hadden de fout begaan deze te vergelijken met de Franse soldaten. Frankrijk was een democratie en de Sovjet-Unie een totalitaire staat. Bovendien speelde de Sovjetpropaganda in op het gemoed van de Russen en hun liefde voor moedertje Rusland. In Frankrijk deed het opperbevel niets om het moreel van haar troepen op te peppen. Bovendien telde het leger heel wat divisies met koloniale soldaten.

Minder prettig aan deze bijdrage zijn de vele Engelstalige citaten.

Mislukte agressie

De twee andere bijdragen behandelen de mislukte agressie van de Sovjetlegers tegen Finland, en we krijgen het relaas te lezen over de Russische spion Hans Brusse die een tijd in Nederland vertoefde. Het jaarboek is zonder meer een toe te juichen initiatief, maar een register zou een pluspunt geweest zijn.