Bladen met smoel en kleur

Schrijft een bolleboos met kruim en geestdrift een boek over Knack? Het weekblad wordt in 2021 vijftig. En ook vandaag heeft het een smoel. Er is veel dat het blad smakelijk en geschikt maakt voor geschiedschrijving. Zijn stichters, zijn pionierende journalisten, zijn interne spanningen en geruzie (ooit tussen de logebroeder Marc Reynebeau en zijn falanx en de rest, waarop de opstandeling ten langen leste de pen elders aanbood), zijn kleinburgerlijke liederlijkheid, zijn columnisten, zijn cartoonisten, zijn va-et-vient van talent. Een boekportret van Knack zou een schets zijn van het politieke, culturele, economische, sportieve wroeten van twee naoorlogse generaties in Vlaanderen. Plus een analyse van hoe links-liberale mei-68’ers hier de tijdsgeest aanvoelden en weerspiegelden.

Populisme: jubelwoord of scheldwoord?

De bovenstaande wens schrijf ik na het doorbladeren van mijn wekelijks exemplaar van De Groene Amsterdammer. Een links Nederlands blad met een ziel, gezonde drammers, steengoede inschattingen van politiek conservatief tot gauchistisch, uitmuntende boekbesprekingen, snijdende columns, en meer van dat fraais om ook een centrumrechtse rakker te behagen. Voor kort signaleerde Ewald Engelen in De Groene een nieuw boek van Thomas Frank, een rebel in het Amerikaanse medialandschap. Frank publiceert met The People, No (na andere tegendraadse geschriften als Pity the Billionaire, Listen Liberal!) een geschiedenisje van het anti-populisme. De centrale vraag: is populisme een jubelwoord of een scheldwoord? Hij gispt zijn progressieve soortgenoten die het volk afschilderen als onwetend, onbeschaafd, ongeschoold, seksistisch, racistisch, smakeloos en gevaarlijk. (Wie het kieslegioen van Trump ziet rondstruinen met zware wapens wordt vanzelf anti-populist). Engelen breit naast Frank zinnen over het elitaire anti-populisme dat ten diepste ondemocratisch is.

De Groene Amsterdammer is in Vlaanderen altijd achteruit gesteld bij vooral Vrij Nederland en in mindere mate Haagse Post, leesvoer voor slimmer links. Vandaag zijn VN en HP folklore. De beide bladen zijn immers verzwonden. Ze missen invloed na hun nieuwe formules of gedaantewisselingen. Heel anders vergaat het De Groene. Dat boert al met al goed. Hier te lande blijft het honderden losse kopers en abonnees tellen. Wie niet bij de lezersschaar is, kan heel veel leren over deze publicatie van de gezonde progressiviteit in Geestdrift met verstand van Rob Hartmans. Zijn geschiedenis van De Groene Amsterdammer van 1877 tot nu  overschrijdt de grenzen van de journalistieke essayistiek. Geestdrift met verstand borstelt Nederland en zijn links-liberale idealen, mislukkingen, triomfen en mensen van de voorbije 140 jaar.

Spiegels van dagdagelijksheid

Knack, ’t Pallieterke, De Groene Amsterdammer, Doorbraak zijn niet alleen spiegels van de dagdagelijksheid. Zij geven ook vorm aan die dagdagelijksheid door eigen waarden te verdedigen en schurft weg te krabben. In het genoemde kwartet wordt verder gegaan dan de afstandelijke analyse, men wil verandering en het motto is ten strijde. In De Groene Amsterdammer wordt de guerrilla gevoerd met verstand, niet enkel met geestdrift. Op 6 maart 1880 verschijnt een artikel over de Nederlandse steun aan de strijd van de Boeren tegen Groot-Brittannië. Het blad is kritisch over de onrealistische en onbezonnen plannen van die Boeren die zij een warm hart toedraagt als verre volksgenoten en vechters voor hun eigen stek in Transvaal. Nederland, commentarieert De Groene, moet er alles aan doen om te voorkomen dat de Boerenrepubliek valt, maar: ‘Daartoe is niet voldoende dat het gevoel spreekt — aan het verstand blijve de hoofdrol toevertrouwd.’

Professorenblad

Is De Groene Amsterdammer een leuke huisvriend? Ja en neen. Ja, want wekelijks word je verrast door eigenzinnige bijdragen met vernieuwende inzichten. Neen, want je moet er altijd je verstand bijhouden. Het is eerder een professorenblad. Een publicatie die niet, zoals haar bekendere ex-concurrenten, VN en HP, afglijdt naar de 3 L’en van Freek de Jonge: het recept ‘lui, lekker en leuk’ van de hedendaagse bladendirecteurs die daarmee hun ‘producten’ verkleuteren. Wie De Groene Amsterdammer  leest, mag week na week verzuchten: ‘Ik heb mijn huiswerk gemaakt.’

Rob Hartmans, de auteur van Geestdrift met verstand, is onder meer oud-medewerker van De Groene. Een eerste, merkelijk kortere versie van het boek verscheen in 2002 bij het 125-jarige bestaan van het opinieblad. Aan deze editie van 704 bladzijden heeft hij veel nieuw materiaal over de jaren voor 1940 toegevoegd. Onder meer de eerste hoofdredacteur, Jan de Koo, die 30 jaar aan de kop stond, komt hier terecht aan zijn trekken als een drijvende, bezielende, evenwichtige en toch hardmeppende journalist.

Fatsoenlijk en verstandig links

De Groene was en is lid van de linkerflank, van wat de linkse kerk werd. Het blad verpopte tot het fatsoenlijke, verstandige deel van die stroming, links-liberaal dus. Anderzijds is het leuk om te ontdekken bij Hartmans dat in de jaren twintig De Groene de nodige stukken bevatte waaruit sympathie sprak voor het corporatisme van het Italiaanse fascisme. In het begin van de Koude Oorlog bleef het blad weg van het vechtlustige anticommunisme en bewandelde het de zogenaamde Derde Weg, wat de communistische CPN vertaalde als ‘De Groene is het blad van de perfide knechten van het kapitaal die zich voordoen als vrienden van de arbeidersklasse’.

En vandaag? Aan het einde van Geestdrift met verstand komt de huidige hoofdredacteur, Xandra Schutte, aan het woord. Die zegt dat De Groene ook vandaag de traditie verderzet van de negentiende-eeuwse Bildungsbürger: ‘Het gaat om het opvoeden van de lezer, om het ontwikkelen en aanscherpen van diens politiek, filosofisch en cultureel besef.’ Ad multos annos, mijn Nederlandse lievelingsblad.