Wat bezielt complotdenkers?

In zijn debuut ‘Verkeerd verbonden‘ (2021) schreef de Nederlandse filosoof Cees Zweistra over hoe sociale media paradoxaal genoeg voor minder in plaats van meer verbondenheid zorgen. In ‘Waarheidszoekers‘ diept de auteur deze ingeslagen weg verder uit.

Complotdenken gaat volgens hem hand in hand met de uiteenrafeling van het sociaal weefsel met de atomisering van de gemeenschap en de toegenomen individualisering. Van de gemeenschap los vervelt het individu immers tot een zogenaamde ‘waarheidszoeker’.

Bill Gates

Het boek begint al meteen met een correctie. Zeg niet complotdenkers, maar ‘waarheidszoekers’. The usual suspects binnen het complotdenken zijn minzaam bekend. George Soros, Bill Gates en De Rothschilds zouden een wekelijkse vergadering hebben, al dan niet via Zoom, waarbij ze plannen smeden over hoe ze de wereld verder naar hun hand kunnen zetten. Het kadert allemaal binnen Agenda 21 of The New World Order.

Waarheidszoekers gaan er prat op dat zij, in tegenstelling tot de massa, wél kritisch denken en achter het ‘gordijn’ durven kijken. In een interview met ‘Trouw‘ vertelt de auteur over hoe hij als spreker in zaaltjes kwam waar hij niet het gevoel kreeg tussen kritische geesten te zitten, maar eerder getuige was van een parallel universum met bekeerlingen die een volledig nieuwe waarheid omarmen. Zweistra neemt in dit boek dan ook afscheid van het Verlichtingsideaal dat wanneer iemand de juiste informatie krijgt vanzelf tot inzicht komt. Fout zegt hij. Er is meer informatie dan ooit en toch voeren de ‘wappies’ het hoge woord.

Identiteit

Volgens Zweistra valt er een cesuur te ontwaren tussen de nieuwe en de klassieke complotdenkers. ‘De klassieke complotdenkers zijn volgens veel filosofen gemankeerde wetenschappers. Ze zien de aanslagen op de Twin Towers en ontdekken in de verslagen daarvan ongerijmdheden.’

Het nieuwe complotdenken speelt zich echter af in een parallelle wereld, volledig losgezongen van de realiteit. De Nederlandse filosoof verwijst naar thuisloosheid, ontheemding en vervreemding als oorzaken voor het nieuwe complotdenken. Nietzsche had gelijk toen hij na ‘God is dood’ een tijd van nihilisme voorspelde. We verlangen collectief naar een metafysica die er niet blijkt te zijn. We moeten het allemaal maar zelf zien uit te vlooien. Dat liet een vacuüm na waarin er geen sprake meer is van een gedeelde wereld. Zweistra spreekt zelf over maatschappelijke weeffouten zoals ‘een verlies aan zingeving en sociale vervreemding’.

De waarheidszoeker schept dan maar zelf een onlinewereld, waarin hij zélf de touwtjes in handen heeft. De waarheid of de zoektocht daarnaartoe doet er eigenlijk niet meer toe, in tegenstelling tot bij de klassieke complotdenkers. Het draait om identiteit, om verbondenheid, alternatieve zingeving. En ach, het had waar kunnen zijn, toch? Vergelijk het met amateurvoetbal. Dat draait niet om het voetbal, maar om de camaraderie en de derde helft in de kantine.

Sociale media

Zweistra is op zijn sterkst wanneer hij voortborduurt op de ingeslagen weg van zijn vorig boek ‘Verkeerd verbonden’. Hij omschrijft hoe de ‘losers‘, de ‘deplorables‘ van deze wereld zich terugtrekken in de filterbubbels en echokamers van de onlinewereld. De technologieën brengen hen samen en werken als katalysator voor een radicaliseringsproces. De auteur geeft het over ‘een zelfgerichte en via technologie vormgegeven verhouding tot een absurd gemaakt bestaan’.

In het tweede deel van het boek schuwt Zweistra de zware woorden niet. Het tweede deel is dan ook minder interessant voor de lezer die de complotdenker wil leren doorgronden, voor zover dat überhaupt mogelijk is. Hij neemt het de zogenaamde waarheidszoekers kwalijk dat ze de samenleving de rug toekeren. Volgens de auteur zijn ze noch gek, noch ongeïnformeerd. Ze zijn gewoon door en door slecht. Hij noemt deze nieuwe generatie complotdenkers ‘caligulisten’. ‘Keizer Caligula wil de werkelijkheid niet omarmen, maar veranderen. Precies dat wil de hedendaagse complotdenker ook en kán hij ook, in de onbegrensde ruimte van de moderne technologie.’

Trumpisme

Een minpunt aan ‘Waarheidszoekers’ is dat de auteur naar het einde toe zijn politieke overtuiging nauwelijks nog kan of wil verhullen. Hij vervalt in uitspraken die op zijn minst gezegd toch wat kort door de bocht zijn. Zo worden Poetin, Trump en Baudet overladen met alle zonden van Israël en iets te gemakkelijk weggezet als politieke complotdenkers.