Complottheorieën uit Hitler-Duitsland

Veel mensen vinden dat complottheorieën in de nog jonge 21ste eeuw aan populariteit winnen en altijd maar meer voet aan de grond krijgen. En dat ze in de eerste plaats worden aangestuurd door de opkomst van internet en sociale media. Toch is het verschijnsel niet nieuw. Dat blijkt tenminste uit het nieuwe boek van de Britse historicus Richard Evans, gewijd aan het nazisme en enkele complottheorieën.

Richard Hofstadter op kop

Het was de linkse Amerikaanse intellectueel Richard Hofstadter die in een artikel uit 1964 aandacht vroeg voor complottheorieën. Hij benadrukte meteen dat het verschijnsel niet nieuw was. Al in de 18de eeuw kwamen dergelijke theorieën voor in geschriften van de vrijmetselaars en de Illuminati. Maar het fenomeen stak in de 20ste eeuw, vooral dan in de jaren na 1945, opnieuw de kop op.

Volgens de theorie van Hofstadter fabriceert een complotdenker crises, ontketent hij stormlopen op banken, veroorzaakt hij economische recessies, is hij – vrouwelijke complotdenkers zijn tamelijk zelden te noemen – verantwoordelijk voor rampen, en geniet én profiteert hij van de ellende die hij in het leven heeft geroepen.

Onze cultuur wordt tegenwoordig overspoeld met complottheorieën, vooral dan in de Verenigde Staten. In de eerste plaats ‘genieten’ Amerikaanse presidenten de voorkeur. Denk maar aan president Donald Trump. Complottheorieën rondom hem beginnen al een aardige boekenplank te vullen.

Derde Rijk

Er is nagenoeg geen vakgebied waar we de verspreiding van complottheorieën duidelijker kunnen waarnemen, dan in de revisionistische versies van de dertienjarige geschiedenis van het Derde Rijk. In deze wereld staat de persoon van Adolf Hitler centraal. In internetdiscussies om over het even wat, duikt de naam van de Führer verbazingwekkend vaak op.

De Amerikaanse schrijver Mike Godwin stelde al in 1990 vast dat hoe langer een discussie op internet duurt, hoe groter de kans groeit dat Hitler zal worden genoemd. En dat betekent dan meestal het einde van de discussie. Deze stelling kreeg de naam van de Wet van Godwin.

Het is nu eenmaal zo dat in de westerse wereld Adolf Hitler de meest tot de verbeelding sprekende figuur is. Hitler is het vaste ijkpunt van het Kwaad, dixit Richard Evans. En toch was hij zelf geen aanhanger van complottheorieën.

Jozef Stalin

Hitlers beleid was er systematisch op gericht om in en buiten Duitsland eenieder te misleiden over zijn werkelijke bedoelingen. Hij wilde Groot-Brittannië, Frankrijk en andere Europese naties overtuigen van zijn vreedzame intenties, terwijl hij drukdoende was met herbewapenen en buurlanden bezetten en terroriseren. Maar bij die propaganda kwamen er nauwelijks of geen complottheorieën aan te pas.

We kunnen de wijze waarop Hitler en Goebbels hun best deden om de waarheid te verdoezelen, geen complot noemen. Meer: Hitler was geen aanhanger van complottheorieën. Dat in tegenstelling tot de Sovjet-Russische tiran Stalin, die overal samenzweringen dacht te zien. Hij zette een lange reeks zuiveringen en showprocessen op touw tegen onderdanen en voormalige vertrouwelingen, die beschuldigd werden van allerlei complotten tegen hem.

Protocollen van Sion

Richard J. Evans is een van de beste kenners van Hitler-Duitsland en wijdde onder meer een bekroonde trilogie aan de geschiedenis van het Derde Rijk. In zijn nieuwste boek, dat hier voorligt, besteedt hij uitgebreid zijn aandacht aan vijf complottheorieën die in verband staan met de Duitse geschiedenis van de 20ste eeuw. Op iedere theorie gaat hij nader in, stelt vragen en vat hij de meest recente literatuur samen. Ook aan de nevenverschijnselen gaat auteur niet voorbij. Ieder van de vijf hoofdstukken zijn doorwrochte analyses.

De eerste is gewijd aan het boek De protocollen van de wijzen van Sion. Een antisemitische vervalsing waarvan de identiteit van de samensteller nog steeds een mysterie is. Vervolgens gaat hij in het tweede hoofdstuk nader in op de legende van de dolksteek in de rug. Hierin wordt beweerd dat de Duitse nederlaag in 1918 de uitkomst was van een plan om de Duitse strijdkrachten te ondermijnen door middel van de voorbereiding en uitvoering van een revolutie aan het thuisfront.

Het derde hoofdstuk handelt over de brand in de Rijksdag op 27 en 28 februari 1933, enkele weken na Hitlers aanstelling tot rijkskanselier. De brand, het werk van een eenling, gaf hem de mogelijkheid om een aantal burgerrechten op te schorten.

Hitler in Argentinië?

In hoofdstuk vier zet Evans zich uiteen met de vlucht van Rudolf Hess, Hitlers officiële plaatsvervanger, op 10 mei 1941 naar Schotland. Kwam Hess in opdracht van Hitler? Nog steeds zijn er historici die Hess’ reis een onopgelost raadsel vinden. Schrijver legt uit waarom dit voor sommige Britten nog steeds een bepalend feit is. Niet gehinderd door enig bewijs geloven deze Britten dat Hess door Hitler was gestuurd met het voorstel om de vijandigheden te beëindigen. De Führer zou daarna het Europese vasteland besturen en Churchill het Empire behouden. Met een overvloed aan gegevens veegt Evans deze mening van tafel.

Het laatste hoofdstuk is gewijd aan het feit dat Hitler samen met zijn vrouw Eva einde april 1945 uit de Berlijnse bunker ontsnapte en met een U-Boot naar Zuid-Amerika reisde, waar hij in Argentinië rustig van zijn pensioen kon genieten. Hierover deden decennialang allerlei fantastische verhalen de ronde. Een kleine bibliotheek werd ermee gevuld, en menige film aan gewijd.

Het vlot leesbare boek staat vol fantasieën en ficties, verzinsels en vervalsingen. Richard Evans heeft ze allemaal voor ons op een rijtje geplaatst. Terecht noemt hij het een boek voor woelige tijden.