De lange, fatale winter van 1932-1933

In Allen tegen allen schetst de Amerikaanse historicus Paul Jankowski een voortreffelijk beeld van de wereld na Versailles 1919. De winter van 1932 – 1933 was een kantelmoment. Tijdens deze lange winter evolueerde de naoorlogse wereld in een vooroorlogse.

Mussolini en de Hoorn van Afrika

Tussen het najaar van 1932 en de vroege zomer van 1933 wordt Adolf Hitler tot rijkskanselier benoemd. Japanse divisies bezetten grote gebieden in China ten zuiden van de Grote Muur. En Benito Mussolini kijkt zuidwaarts naar de Hoorn van Afrika, in de hoop daar te kunnen beginnen met de opbouw van zijn imperium naar Romeins model. In de Sovjet-Unie, met name in Oekraïne en het Wolgadistrict, worden op bevel van tiran Stalin hongersnoden (de Holodomor) georganiseerd met als doel de bezittende boeren letterlijk te vernietigen.

Franklin Roosevelt, de nieuwe Amerikaanse president, isoleert de Verenigde Staten nog meer van Europa. Groot-Brittannië trekt zich terug in de veilige beslotenheid van zijn Commonwealth. En Frankrijk ziet drie achtereenvolgende premiers vergeefse pogingen ondernemen om zijn beide voormalige bondgenoten weer te herenigen in de oorlogscoalitie van 1918 – de gewezen coalitie van de overwinnaars

Internationale ruzie

In plaats daarvan maken de drie voormalige overwinnaars ruzie over oorlogsschulden, bewapening, valuta’s, handelstarieven – en over Duitsland. Dat hadden zij al vaker gedaan, maar intussen waren de twee wereldconferenties (over internationale ontwapening en over herstel van de wereldeconomie) die zij in de Volkenbond jarenlang hadden voorbereid allebei totaal mislukt. Overal worden muren opgetrokken.

De bondgenootschappen die tijdens de Eerste Wereldoorlog hadden standgehouden, verdwijnen snel nadat de vrede eenmaal was gesloten. Wel streeft Groot-Brittannië ernaar om Duitsland tegemoet te komen. Maar net andersom onderneemt Parijs altijd maar wanhopiger pogingen om Berlijn in te tomen. Een machtsevenwicht zat er niet in.

De Volkenbond was al vanaf het begin een zwakke instantie omdat de Verenigde Staten er geen deel van wilden uitmaken, en de twee paria’s van toen Duitsland en de Sovjet-Unie, er aanvankelijk geen deel van mochten uitmaken. In 1927 vonden er 253 zittingen van de Volkenbond plaats, goed voor 3.760.000 bladzijden verslagen…

Ontwapenen of toch maar liever niet

Veel aandacht besteedt Jankowski aan de diplomatieke geschiedenis na de vrede van Versailles. Hij gaat nader in op de factor Versailles als een van de redenen voor het ontstaan van de Duits-Poolse oorlog van september 1939, en de daaropvolgende oorlogsverklaring van Groot-Brittannië en Frankrijk aan Duitsland.

Jankowski wijst er zijn lezers op dat het grootste deel van de clausules die in Duitse ogen vernederend waren, eigenlijk al teniet waren gedaan. Waarom namen de internationale spanningen dan alleen maar toe nadat de voormalige overwinnaars aan de meeste Duitse grieven tegemoet waren gekomen?

Daarvoor gaat hij terug naar de lange winter van 1932 – 1933. Blijkt dat 1932 een cruciaal jaar was voor de Ontwapeningsconferentie van Génève. Duitsland verliet toen het overleg omdat de toenmalige Europese grootmachten Groot-Brittannië, Italië en vooral Frankrijk, niet wensten te ontwapenen tot op het niveau van Duitsland. Dat zag zijn leger beperkt tot 100.000 man zonder gevechtsvliegtuigen, duikboten, pantservoertuigen of zware artillerie.

In zowel de Verenigde Staten als in Groot-Brittannië waren velen het hiermee eens: ofwel algehele ontwapening ofwel de beperkende maatregelen voor Duitsland opheffen. Frankrijk, gesteund door onder meer België en Polen, had er geen oren naar. Alle gesprekken, zelfs de meest technische, draaiden in Génève om de vrees voor de nationale status en de eigen veiligheid.

De machteloze Volkenbond

 De Volkenbond was bovendien niet in staat om een einde te maken aan de Japanse agressie tegen China. Een van de Britse voorstellen dat heus ernstig overwogen werd, was het sturen van een ‘Vredesleger’ bestaande uit ongewapende vrijwilligers. Dat zou zich in een denkbeeldig ‘niemandsland’ opstellen tussen de Chinese en Japanse troepen. Japan, de vermaningen beu, verliet kort daarna de Volkenbond met slaande deuren.

Daarnaast was er ook het feit dat de meest rancuneuze staten, Japan en Hitler-Duitsland, zichtbaar beter uit de economische wereldcrisis kwamen dan de rest van de aardbol. Dat alles wordt doet Jankowski met veel verve en diepgang uit de doeken. Hij doet dat, zeer origineel, aan de hand van tal van anekdotes die hij haalt uit de toenmalige kranten, brieven en levensherinneringen van een aantal politici en diplomaten.

Karikaturen van toen

Paul Jankowski is niet de eerste historicus die schrijft over de winter van 1933. Zijn voorgangers gingen vooral in op de ontwikkelingen in Duitsland. Hij is de eerste die alles in een bredere context situeert en beschrijft. Voortdurend vergelijkt hij met de ontwikkelingen in andere Europese en overzeese landen.

Puik werk! Met aangename leesletter, eindnoten, bibliografie en register. Speciale vermelding verdienen ook de illustraties, die allemaal uit toenmalige spotprenten uit de pers bestaan.