De man uit de toekomst: John Von Neumann was tweemaal Einstein

Albert Einstein kent het kleinste wicht, John von Neumann is occult voor wie geen wiskundige, natuurkundige of atoomstrateeg is.

Bizar, want John von Neumanns vingerafdrukken staan op uw smartphone, uw computer, uw gametoestel, kernwapens, de speltheorie, het Von Karman Instituut in Sint-Genesius-Rode (luchtvaart, ruimtevaart, ecologie, vloeistof- en luchtdynamica), het onderzoekscentrum Imec in Leuven en op de STEM-richting in het middelbaar onderwijs. Zelfs onze tijdsperceptie, de tijd ‘stroomt naar voren’, bewijs het maar, steunt vandaag op de wiskunde van Von Neumann. Ook zijn formulering van de quantummechanica blijft onbetwist.

Alles in het Duits

Het Joods-Hongaarse wiskundige genie was deel van wat in de jaren twintig van de vorige eeuw het ‘Hongaarse Wonder’ werd genoemd. Een eruptie van wiskundig en natuurkundig talent in de Hongaarse hoofdstad die toen voor twintig procent Joodse inwoners had. Nieuwe Hongaren die wilden excelleren in alle takken van wetenschap. Janssen Pharmeuticals in de Kempen is een kind van het Joodse farmabedrijf Richter in Boedapest. Richter maakte simpele geneesmiddelen voor vader Janssen. Zoon Paul had een hekel aan de prutserij en duwde de familiezaak naar onderzoek en ontwikkeling. Met wereldsucces.

Wie jong was in de jaren zestig kende Vlaamse intellectuele senioren die uitstekend Duits spraken, de wetenschappelijke en culturele taal van voor en tussen de twee wereldoorlogen. Victor Leemans en Lode Claes zijn voorbeelden. De collaboratie heeft deels te maken met het respect van hoge Vlamingen voor het onderzoek en de doorbraken van het Herrenvolk. Einstein, von Neumann, Teller, Szilard, Gödel en tientallen andere Midden-Europeanen publiceerden hun baanbrekende theorieën in het Duits – studies en boeken die soms pas jaren nadien vertaald werd in het Engels – en klonterden samen in Göttingen, Leipzig en Heidelberg. Duits bracht het wetenschappelijk evangelie.

Loodzware schuld

De nazi’s hebben tot vandaag een loodzware schuld aan het tweederangsstatuut van het topwetenschappelijke onderzoek in Europa. In de jaren dertig liquideerden of verjoegen zij de Joodse intellectuelen en de Verenigde Staten pikten daarop in, want het wist wetenschappelijk een grote achterstand te hebben, met hoge lonen, nieuwe labo’s en belangrijke functies.

De nieuwelingen bouwden intensief aan de atoombommen op Japan. De ‘Arische’ vervangers van de Joden hadden in het algemeen minder kwaliteit in huis. Na de nazi’s studeerde geen enkele Vlaamse wetenschapper nog in Berlijn, Frankfort of Göttingen. Het pad naar kansen, centen en vernieuwing liep in het Engels langs Princeton, Yale, Harvard en UCLA.

Princeton

Op zijn 29ste verkaste Von Neumann bij Princeton University naar het Institute for Advanced Study (IAS, nog steeds een vuurtoren) en verdiende een jaarsalaris van 10.000 dollar (vandaag bijna 200.000 dollar). Jaloerse Princetonians noemde de op een steenworp gelegen academie ’the Institute for Advanced Salaries’ en ’the Institute for Advanced Lunch’. Vrij denken was de taak van de IAS’ers en Einstein hun voorman.

Von Neumann wist en schreef ‘dat hij een obscene belangstelling had ontwikkeld voor rekentechnieken’. Zijn expertise werd in 1942 ingezet voor het Manhattan Project, de bouw van een atoombom voor, vandaag, meer dan twintig miljard dollar door op het hoogtepunt meer dan 100.000 mensen. Het Duitse atoombomproject, met Werner Heisenberg als wetenschappelijk leider, is nooit van de grond gekomen. De Duitsers waren zeker dat zij veel meer dan de geallieerden atoomtechnisch voorliepen op andere landen. Dat was ook zo. Tot 1933, toen zij de Joden uit het Duitse Rijk ombrachten of verdreven.

Vooruitgang

Von Neumann voorspelde in de jaren dertig dat er vooruitgang zou zijn bij rekenmachines, die hij ook koortsachtig zocht en mee-ontwierp, die ten dele net zo zouden werken als het brein en dat zulke machines verbonden zouden gaan worden met alle grote systemen, zoals telecommunicatie, elektriciteitsnetwerken en grote fabrieken. Hij liet in het wereldje van de moderne computers overal zijn sporen na.

Von Neumann schreef in juni 1945 de ‘First Draft of a Report on the EDVAC’, het meest invloedrijke document in de geschiedenis van de computer en zijn geboortebewijs plus de grondslag van wat computerontwerpers vrij snel noemden de ‘Von Neumann-architectuur’. In 1953 werd de computer openbaar domein met de IBM701, de eerste commerciële machine ooit.

Conflicten

Von Neumann ontwikkelde van in de jaren twintig teksten die bijdroegen aan de wetenschap van de conflicten – wat wij nu speltheorie noemen – en was van in zijn Hongaarse jeugd geïnteresseerd in de wetenschappelijke principes die ten grondslag liggen aan spelen en speelgoed. Zijn ‘Over de theorie van gezelschapsspelen’ van 1926, gepresenteerd in Göttingen, zou de speltheorie op een stevig fundament plaatsen en samenwerking en conflicten tussen mensen in puur wiskundige termen uitdrukken. Zijn gedachten flaneerden ook over de economie en het ‘Model van de groeieconomie’, zoals zijn schets vandaag heet, laat zien dat de economie van nature een maximale groeisnelheid bereikt.

Het hoogtepunt werd ‘Theory of Games’, met een vernietigende inleiding van co-auteur Morgenstern, waarin deze klaagde dat economen gewoon niet weten wat wetenschap is. ‘Ik walg van die troep’, luidde het. John Maynard Keynes, wiens denken een groot deel van de twintigste eeuw over de hele wereld vorm gaf aan de regeringspolitiek was, dixit Morgenstern, nog steeds bij Von Neumanns boek Theory of Games ‘een van de grootste charlatans die ooit op het economisch toneel is verschenen… En iedereen ligt voor hem op de knieën’.

Zelfs imbecielen in de wiskunde, de meerderheid van de mensheid, kunnen smullen van De Man uit de toekomst, het visionaire leven van John von Neumann, door het overzicht van honderd jaar vernieuwende inzichten in de exacte wetenschappen en de levendige intellectuele portretten van honderden bollebozen die tot vandaag ons leven hervormen. De unieke Van Neumann was geen droogstoppel, hield van wijntje en trijntje, bouwde menig fuifje, overleed aan kanker in 1957 en werd – tot stomme verbazing van zijn vele vrienden – katholiek begraven in Princeton. Hoed af voor de geleerdheid van de jonge Ananyo Bhattacharya, wetenschapsjournalist van onder meer The Economist en Nature. Dit boek is zijn debuut.