De oudste weg door de Lage Landen

De oudste weg door de Lage Landen is de Romeinse heerweg die loopt van de havenstad Bonen (Boulogne-sur-Mer) in de Franse Nederlanden via Tongeren tot de Rijnstad Keulen. Robert Nouwen, doctor in oude geschiedenis en specialist van de Romeinse periode, schreef hierover het boek De Romeinse heerbaan.

Alle wegen leiden naar Rome

De afstand Bonen-Keulen bedraagt ongeveer 400 kilometer. De Romeinse heerweg van Bonen naar Keulen maakte deel uit van een complex uitgerold wegennet van 120 000 kilometer dat Rome verbond met de verste uithoeken van het Romeinse Rijk.

Het is fout te denken dat er vóór de Romeinen geen wegen bestonden. Landbouw- en handelswegen waren er al sinds de steentijd. De Romeinen maakten in het begin gebruik van het bestaand wegennetwerk van Morinen, Menapiërs en andere Keltische stammen. Ze zouden ze vervolgens niet alleen grondig verbeteren, maar met de tijd ook aanzienlijk uitbreiden. De auteur verwoordt het zo: ‘De Romeinen waren wellicht de eersten die zo stelselmatig een wegennet uitbouwden dat Rome, de hoofdstad van het Rijk, met de belangrijke steden en regio’s verbond.‘

Robert Nouwen overloopt de Romeinse bronnen en de bestaande literatuur over deze wegen. Hij bestudeert de zeldzame kaarten en de trajecten tussen Bonen en Keulen. Zo geeft hij ons interessante inzichten over de uitbreiding en de bouw van wegen en bruggen in de Romeinse tijd. De archeologische vondsten langs de heerweg tussen Bonen en Keulen geven nieuwe inzichten in de groei van de bewoning langs de wegen en in de steden. Ze geven ook inzichten in de noodzakelijke infrastructuur om deze wegen te onderhouden, te verdedigen en te gebruiken.

Een verdwijnend verleden

Terecht klaagt Nouwen de teloorgang in de negentiende en de twintigste eeuw van dit wegenpatrimonium aan. De chaotische ruimtelijke ordening in Vlaanderen, de vele verkavelingen en industriezones tonen weinig respect voor dit uitzonderlijk patrimonium. Tongeren gaat weliswaar terecht prat op haar Romeins verleden en pronkt met een prachtig Gallo-Romeins museum. Maar de stad zocht geen oplossing om de oude Romeinse weg naar Maastricht, de Heesterveldweg, maximaal in het landschap te behouden. Zo zijn er vele andere voorbeelden van hoe het niet moet. De auteur breekt terecht een lans om de resterende stukken van de heerwegen alsnog te valoriseren als historisch landschap. Ze zijn makkelijk te integreren in routes voor zinvol wandel- en fietstoerisme.

Enig minpuntje in dit voor het overige boeiend boekje: de auteur schrijft voornamelijk over Limburg, en is minder uitvoerig over de andere delen van het traject. Als Frans-Vlaming wil ik me op mijn beurt dan ook graag even focussen op deze heerweg op het grondgebied van de Franse Nederlanden, met de haven van Bonen aan de Noordzee, en op Kassel, als strategisch knooppunt van wegen.

Bonen / Portus Itius

De begin- of eindbestemming Bonen aan de Noordzee was strategisch met de nabijheid van Groot-Brittannië. In de buurt van Bonen lag ook de Romeinse haven Portus Itius. Caesar vermeldt die haven in -54 in zijn De Bello Gallico als de haven die hij voor zijn overtocht naar Groot-Brittannië gebruikte.

Over de locatie van Portus Itius werd lang gedebatteerd. Volgens Caesar bedroeg de afstand tussen Portus Itius en de Engelse kust 44 kilometer. Geweten is dat het zich bevond in de streek van Bonen en dat het oorspronkelijk een haven van de Morinen was. Van hieruit maakten de Romeinen zich klaar voor de invasie van Groot Brittannië. In een eerste expeditie in -55 was er sprake van 80 schepen en 10 200 manschappen. Een jaar later moest men een voor die tijd enorme vloot van 800 schepen en 25 000 manschappen verzamelen. De kans is dus groot dat het eerder ging om een baai of golf dan over een echte haven.

Door de jaren heen hebben onderzoekers vele namen genoemd. Zij noemden uiteraard verschillende locaties in Bonen zelf, maar ook Ambleteuse, Izeke (Isques), Kales (Calais), Witzand (Wissant) en Zandgate (Sangatte). Sint-Omaars en omgeving werd ook overwogen, omdat deze stad toen nog direct verbonden was met de zee via een brede golf.

Mysterie ontrafeld

Dr. Ghislain P. Beeuwsaert, een Vlaams amateur archeoloog en zeiler uit Hooglede, onderzocht een twintigtal jaar geleden nauwkeurig de vallei van het riviertje de Slack, op twaalf kilometer ten noorden van Bonen. Hij had goede redenen om te vermoeden dat de havenplaats Bazingem (Bazinghen) het antieke Portus Itius van de Romeinen kon zijn. De Slack is nu gekanaliseerd, maar in de tijd van de Romeinen vormde het een baai van 5 kilometer. De analyse van de sedimenten bevestigde dat de baai onder invloed van getijdenbewegingen stond en schepen met een diepgang van 1,5 meter toeliet. Enkel hier was er voldoende plaats voor het bouwen van 800 schepen in een veilige omgeving.

Het legerkamp was volgens Caesar een mijl in het vierkant en ook dat stemt overeen met de locatie van Bazingem. En ten slotte: de afstand tussen Bazingem en Dover bedraagt 30 mijl of 44,3 kilometer. Laat dat precies de afstand zijn die Caesar meldde tussen Portus Itius en de kust van Brittannië. Het mysterie van Portus Itius werd hiermee definitief ontrafeld.

De wegen naar Kassel

In Frans-Vlaanderen leiden niet alle wegen eerst naar Rome maar wel naar de Kasselberg. Ook de oudste weg door de Lage Landen loopt eerst van Bonen naar Kassel. Reeds voor de Romeinen wisten de Menapiërs hoe strategisch belangrijk Kassel was om de hele streek te controleren. Kassel lag toen kort bij de zee.

Wil je een waaier van Romeinse heerwegen zien, klim dan even tot boven op de Kasselberg. De rechte sporen van zeven Romeinse heerwegen zijn nog zichtbaar en verdelen het landschap. Naast de heerweg vanuit Bonen (Boulogne-sur-Mer / Gesoriacum quo Nunc Bononia), zie je de heerwegen naar Terwaan (Thérouanne / Taruenna), Atrecht (Arras / Nemetacum), Doornik (Tournai / Turnacum), Wervik (Virouiaco) en Thiennes (Tienen / Teones). Eén heerweg leidde naar de exploitatie van de Menapische zoutpannen in het toen nabijgelegen kustgebied.

Wij zullen het Robert Nouwen niet kwalijk nemen dat zijn bijzondere aandacht gaat naar zijn Limburgse geboortestreek. Het boek De Romeinse heerbaan is beslist een aanrader en boeiende voorbereidende lectuur bij een wandeling of een fietstocht langs de oudste weg door de Lage Landen.