Een klein onderzoek naar wat we zijn

Journalist en radiomaker Greet Van Thienen, bekend van radiozender Klara en de podcast Kant, en klaar! kroop in haar pen en ging in De stuntelende mens op zoek naar antwoorden op de aloude filosofische vraag: wat maakt ons menselijk? Hoe verhouden we ons tot de vermaledijde oncontroleerbaarheid van het leven?  Wat zijn onze diepmenselijke angsten en tekortkomingen? Hoe zit het met de condition humaine? Hoe komen we tot een nietzscheaanse amor fati?

Van Thienen gebruikt hierbij de drie kantiaanse vragen: Wat kan ik weten? Wat kan ik doen? Wat mag ik hopen? Ze wil die vragen ‘in de soep van het heden gooien om het beeld iets helderder te krijgen, zoals je een bouillon klaart met eiwit’.

Zondebok

Wat is de mens meer dan een speelbal van het lot? Ontdaan van de katholieke verknechting vielen we als samenleving ten prooi aan een wereld zonder metafysica. Tot wie moeten we ons nu richten wanneer het leven niet loopt zoals we willen? ‘In de middeleeuwen kon bij een mislukte oogst de beschermheilige gestraft worden door zijn of haar beeld in de hoek te zetten en met het gezicht naar de muur te draaien.’ We hunkeren naar die betovering en mystificatie van weleer. Als mens zijn we het immers verleerd om met onzekerheid te leven. Die onzekerheid maakt ons onrustig, angstig. Daarom vluchten we naar de toekomst of naar het verleden, maar nooit naar het heden.

‘Wij zouden ons bijna allemaal liever aan het einde van het verhaal bevinden, omdat er middenin leven betekent dat je in spanning en onzekerheid leeft over wat er zal gebeuren’, schrijft de Amerikaanse essayist Rebecca Solnit. Van Thienen schrijft over de Zwitserse arts Johannes Hofer die in 1688 de ziekte van ‘nostalgie’, uit het Griekse nostos (terug naar huis) en algia (pijn) beschreef. ‘En de herinneringen, die ze altijd maar weer opriepen, kregen meer gewicht dan de realiteit waarin ze niet wilden zijn.’ Het leven is wat er nu aan gebeuren is, niet een ideaalbeeld aan het einde van de horizon. ‘Het leven toont zich door de gebeurtenissen heen’.

Speelbal van het lot

‘De mens is in een zinloze wereld geworpen, het heldere besef van onze radicaal onzekere situatie hoeft niet uit te sluiten dat we ons er evenzeer van bewust zijn dat we altijd keuzes kunnen maken en kunnen handelen’, schrijft de Franse existentiële filosoof Jean-Paul Sartre. De mens heeft het recht én de plicht om te kiezen en er iets van te maken. Maar dat kunnen we niet alleen. We zijn afhankelijk van de Ander en dat maakt ons kwetsbaar. De balans tussen verantwoordelijkheid en  afhankelijkheid is een permanente evenwichtsoefening.

‘Ons voornaamste kenmerk is dus niet ons bewustzijn of de intelligentie waarop we ons zo graag laten voorstaan, maar onze kwetsbaarheid, de grote vatbaarheid voor kwalen en vooral psychische mankementen’, aldus Nietzsche. Onvoorziene omstandigheden zoals pandemieën en oorlogen confronteren ons met de breekbaarheid die in alles verweven zit. Om hiermee om te gaan scheppen we een dagelijkse wereld die min of meer coherent is. ‘We zien het bekende en ervaren het herhaalde.’

Kant

‘Als individuen blijven we stuntelaars, maar voor de mensheid als soort is er misschien wel hoop op verbetering. Die dekselse Kant leek ver vooruit te kijken.’ Verder kom je over de kantiaanse filosofie weinig te weten. De vragen dienen meer als aanleiding dan als leidraad. Rampen, Flauberts personage Félicité, kunstmatige intelligentie, kwetsbaarheid, vergankelijkheid en sterfelijkheid passeren stuk voor stuk wel de revue. Montaigne mag als ‘uitvinder’ van het essay uiteraard niet ontbreken in een boek dat meer een aaneenschakeling van essays is dan één samenhangend geheel. En dat is misschien toch wel een gemiste kans, hoe leuk die essays elk ook mogen zijn.

Stuntelaars

Tijdens de luchtige en laagdrempelige essays wordt op het mens-zijn ingezoomd vanuit verschillende invalshoeken. Prikkelend, maar ik blijf wat op mijn honger zitten. Komen er antwoorden op de kantiaanse vragen? Wel, ‘Volg de sporen van wat je vreugde bezorgt. Diep ze uit’, besluit de auteur en ik denk dat ze gelijk heeft.

April is de filosofiemaand.
De stuntelende mens is verkrijgbaar in onze webwinkel: Doorbraak Boeken.