Encyclopedie van de wilde aarde

Peter Frankopan is Brit, historicus en succesvol schrijver van vernieuwende boeken over de zijderoutes tussen China en het westen. Hij recidiveert met een vuistdikke tekst, haast encyclopedisch alomvattend, over de geschiedenis van de aarde. Voor vele avonden een uitdaging om het open te slaan.

Het boek van Frankopan is een schok, niet zo de titel: Transformatie van de aarde. O, mijn God. Zo saai. Waarom niet gekozen voor ‘De Wilde Aarde’ met een kaal onderschrift? Want dat is het verhaal: de wereld die razendsnel degradeert en in de miljarden jaren voordien wildere stuiptrekkingen kende dan wij beseffen. Is dat voorgaande remedie, troost, anker?

Frankopans boek kan een cultstatus krijgen. Zoals Silent Spring (Dode Lente) tegen de pesticiden in 1962, van Rachel Carson. Frankopan heeft drie oogmerken. En hij slaagt erin om deze te bereiken. Het eerste is het klimaat inschuiven in de geschiedenisstudie als bepalend element van veel gebeurtenissen. Het tweede is tonen hoe de menselijke interactie met de natuurlijke wereld over duizenden jaren uitpakte. Ten goede en ten kwade. En het derde is de blik te verbreden van de geschiedenis als geschiedenis van samenlevingen in Europa en Noord-Amerika, naar een wereldvisie op regio’s, mensen en perioden die weeskinderen zijn in de teksten over het verleden. De aarde is 4.560.000.000 jaar oud. De mens 300.000.

Pausen

Paus Franciscus zal in ieder geval niet zijn voorganger Pius V (1566-1572, in de Kleine IJstijd) nabootsen. Rond 1560 expandeerden plots de gletsjers in de Alpen. De neerslag in het Middellandse Zeebekken nam af (in Noordwest-Europa nam hij toe). Zuid-Europa kende bovendien een sprinkhanenplaag. De miserie nam toe. Pius V sprak recht op het Sint-Pietersplein tussen de sprinkhanen die de zon verduisterden, en excommuniceerde de vraatzuchtigen. Na de straf verdwenen zij en kwamen niet meer terug. Simpele tijden. En als het een onwaarheid is, is ze wel goed bedacht.

In april 1939 publiceerde de American Geophysical Union een rapport over de gletsjers, die in de voorbije eeuw opvallend terrein gewonnen hadden. En in een groter volume dan in het verleden. De AGU suggereerde: ‘Wij leven in een epoche van hernieuwde en gematigde vergletsjering — een ‘kleine ijstijd’. De vereniging schatte de duurtijd van deze periode op 4000 jaar van ‘global cooling’. Tja. Vandaag is de voorspelling ‘global warming’.

Kunst

De historische Kleine IJstijd (1550-1800) beïnvloedde de Europese kunst. Schilders toonden een groter aantal wolken en meer duisternis op hun doeken. Bruegels Jagers in de sneeuw van 1565 is beeldbepalend voor deze fase van de geschiedenis, die algemeen begrepen wordt als apart en koud. Bier werd de favoriete drank, omdat de wijngaarden in het noorden, bijvoorbeeld in Brabant, wegteerden. Wijn werd zuidelijker.

Peter Frankopan strijdt tegen het klimaatdenken als ‘één maat is oké voor iedereen’. Zo signaleert hij dat Bruegel in het jaar van Jagers in de sneeuw ook De oogsters schilderde, met gouden licht, een rijke oogst en een warme zomer. Schrale oogsten waren wel de trant van de dag, in tegenstelling met het doek van Bruegel. De beeldenstorm in de Lage Landen haalt de bladzijden van De transformatie van de aarde omdat de Kleine IJstijd, waarin deze vernietiging door protestanten van kerken en heiligenbeelden plaatsvond, samenviel met storm en ontij in de vroege jaren 1570. De Spaanse Furie (1576) in Antwerpen, door gefrustreerde en niet-betaalde Spaanse soldaten, was een bloedoffer aan de Kleine IJstijd.

Romantiek

De transformatie van de aarde verwerpt de derderangsromantiek van de boomknuffelaars. Frankopan bewijst 700 bladzijden lang dat de natuur niet harmonieus en goedaardig is. Ecosystemen zijn steeds omgegooid en herschapen door veel niet-menselijke gebeurtenissen. Wreedheid is eigen aan de natuurevolutie.

Peter Frankopan opent bijbels: ‘Toen God de eerste mens schiep, leidde Hij die rond in de Hof van Eden en zei: pas op dat je Mijn wereld niet verknoeit en vernietigt; als je hem verknoeit, is er niemand om hem na jou te herstellen.’ Zure regen en een nucleaire winter, resultaat van de paddenstoelwolken bij de ontploffing van intercontinentale kernbommen, kleurden zijn jeugdjournaals. Als historicus van Cambridge en Oxford besefte hij dat de slimste manier om ingewikkelde problemen te beheersen is terug te kijken in de tijd. Dat geeft context en perspectief voor de lopende en de toekomstige uitdagingen. Pluspunt: de verandering van de globe kan vandaag beter ontrafeld worden door nieuwere technieken en onderzoeken. Schelpen voor de kust van Peru ontsluiten jaarlijkse, maandelijkse en zelfs wekelijkse oceaantemperaturen.

Natuurschokken

Wat er soms aan natuurschokken blijft hangen in de hoofden is dan weer eenzijdig. Napoleon en Hitler verloren Rusland door de ijzige winters. Frankopan nuanceert en noemt als even belangrijk: overambitieuze oogmerken, domme strategische beslissingen, uitgesponnen bevoorradingswegen. De meeste mensen kennen sleutelgevechten en veldheren uit het verleden. Ze missen echter elke informatie over de slechtste winters, de belangrijkste overstromingen, de verwoestende droogten en de mislukte oogsten met hun politieke en ziekmakende gevolgen.

Meer nog, en steekhoudend voor vandaag, historici vinden geen samenhangende en wereldwijde warme en koude tijdvakken in de 2000 jaar voor de industriële revolutie. Het is fout om voorvallen op specifieke plekken te extrapoleren naar gebieden die niet of onvoldoende zijn bestudeerd. Aldus Frankopan. In de korte periode 1220-1250, na Christus, was de neerslag in Israël, Palestina en Jordanië voordelig voor de graankweek. Slechts honderden kilometers westelijk, in Sicilië en Zuid-Italië, was het tegendeel waar.

Doemdag

Terug de blik op vandaag, met historisch perspectief. Gedurende de 800.000 jaar voor de start van de industriële revolutie waren er 250 deeltjes CO2 per één miljoen luchtmoleculen. Dat steeg in 2018 tot 408 deeltjes per miljoen. Niveaus die niet gehaald werden sedert het Plioceen, 3 miljoen jaar geleden. Het zeepeil was toen bijna 25 meter hoger was dan het huidige. De gemiddelde temperaturen 2 tot 3 graden Celsius hoger dan in 2023. De feiten zijn duidelijk, maar onvoldoende bekend. En de internationale akkoorden over het klimaat slabakken, oordeelt Frankopan. 92% van de wereldbevolking woont op plekken, zegt de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), met luchtvervuiling die tienmaal hoger is dan de WHO-minimumstandaarden. Dito voor de dodelijke gevolgen daarvan.

Zijn doemsdagscenario’s de toekomst waar wij ons naar moeten schikken? Turen naar de kristallen bol en catastrofes voorschotelen  fnuiken pogingen om technologisch, politiek, maatschappelijk het ergste te vermijden. Peter Frankopan pendelt tussen zwart en wit. Dat siert zijn eerlijkheid als historicus en burger. Wat de recepten bemoeilijkt, is dat de wereld nog maar 5000 jaar volwassen schrijfsystemen heeft. De documenten, verslagen en teksten die het verleden met nuance en detail reconstrueren, dekken 0,000001 procent van het verleden van de aardbol.