Europese coronahel

De Nederlandse politieke filosoof en historicus Luuk van Middelaar, in een vorig leven adviseur van Herman Van Rompuy, hield tijdens de beginmaanden van de coronapandemie een dagboek bij over hoe Europa de strijd aanging met de coronacrisis. Het — bij wijlen ontluisterende — resultaat kan u lezen in Een Europees pandemonium: kwetsbaarheid en politieke kracht.

Geopolitiek

Flashback naar 2020. Vreselijke beelden van Italiaanse ziekenhuizen waar coronapatiënten op de gang hun zorg moeten afwachten. Gruweltaferelen gebrand op ons collectief netvlies. Het woord ‘pandemonium’ in de titel verwijst dan ook naar de hoofdstad van de hel uit John Miltons’ gedicht Paradise lost. ‘Een pandemie is geen pandemonium. Maar tijdens de pandemie dansen de valse profeten rond het vuur van de verwarring’, stelt van Middelaar in een interview met De Volkskrant ter promotie van zijn boek. Is er een treffender beeldspraak voor de afgelopen twee jaar?

Naast deze horror, die op de keper beschouwd slechts een rimpeling zal betekenen in de geschiedenis, spelen er zich ook geopolitieke machtsverschuivingen af. En die zullen wél een blijvende invloed hebben op de wereld zoals we die kennen. In het midden van het bed, tussen het Trumpiaans verdeelde Amerika en het zelfbewuste China, bevond Europa zich in een uiterst precair isolement. De auteur ontwaart hierin zowel de kwetsbaarheid als de kracht van Europa. 

‘In de snelle omzetting van publieke noodroep naar gezamenlijk handelen toont de Unie een autonoom vivere politico en wist ze uit het helse Pandemonium ook scheppende kracht te putten’, schrijft Van Middelaar in bombastisch taalgebruik — een terugkerend fenomeen in het boek. Europa deelt volgens de historicus niet louter waarden of een munt, maar ook gemeenschappelijke geopolitieke belangen. Het komt het er volgens hem op aan om in de toekomst ons Europees zelfbewustzijn niet langer in termen van universele waarden zoals democratie en mensenrechten uit te drukken, maar in de verhouding tot geopolitieke grootmachten en de verschuivende machtsbalans. 

Pax Americana

Ook de Pax Americana is een reliek uit het verleden, lezen we. De ooit vanzelfsprekende trans-Atlantische link tussen Europa en de VS, waarbij Europa altijd leunde op de schouders van Amerika, staat op losse schroeven. ‘Donald Trump heeft de “narratieve toverspreuk” van die link na 70 jaar verbroken.’ Die trend is gezet. Huidig Amerikaans president Joe Biden zal daar volgens van Middelaar weinig aan veranderen. De geesten zijn gerijpt. De tandpasta krijg je niet meer terug in de tube. 

Vier keer werd het Europese samenwerkingsverband reeds zwaar op de proef gesteld. Tijdens de banken- en eurocrisis (2008-2012), de Oekraïnecrisis (2014-2015), de migrantencrisis (2015- 2016) en de Atlantische crisis van brexit-&-Trump (2016-2020). Vier keer kwam Europa weer boven water. Denk aan hoe Griekenland uit het slop werd gehaald. ‘De roep om solidariteit was te sterk, dat bleek op verschillende momenten, voor Nederland misschien het meest toen minister Hoekstra zijn schuiver maakte.’ Middenin de pandemie, terwijl mensen hun laatste zucht uitbliezen en het huis in brand stond, vroeg Hoekstra waarom de Club Med-landen zoals Italië en Spanje niet meer financiële buffers hadden opgebouwd. ‘We zagen een Haagse minister die hoopte op applaus van zijn thuispubliek, maar een fluitconcert kreeg vanaf de ruimere Europese tribune.’

Gebeurtenissenpolitiek

Van Middelaar hanteert de term ‘gebeurtenissenpolitiek’, in tegenstelling tot de banale ‘regelpolitiek’, om het beleid in tijden van crisis te omschrijven. Een ongeziene crisis betekent terra incognita. De tocht is moeilijk. De gidsen zijn onervaren. Misstappen zijn onvermijdelijk. Wie iets anders beweert, dwaalt of liegt. Maar vertrekken van een onbeschreven blad vraagt een andere type politicus dan het openhouden van de winkel.

‘De regelpoliticus is betrouwbaar, kent zijn stukken, is duidelijk, maar ook een beetje saai. Soms is er haast geen verschil tussen deze politicus en een hoge ambtenaar — prima om het land te besturen als er niets bijzonders gebeurt. De politicus die gebeurtenissenpolitiek bedrijft is veel meer gericht op verandering en voelt sterker aan dat hij niet genoeg heeft aan protocollen en verdragen, maar zware besluiten moet nemen en het publiek daarvan moet overtuigen. En wel op basis van een verhaal. Dat kan gaan over het historische moment, over solidariteit, discipline of iets anders, maar er moet een verhaal zijn, gericht op het publiek, niet slechts op een binnenwereld van collega-politici.’ En aan dat verhaal, aan dat vogelperspectief, ontbreekt het momenteel.

Rubicon

A posteriori zullen de zogenaamde coronabonds wellicht de grootste aardverschuiving betekenen. Want vergis u niet, dit is ongezien. Op Europees niveau werden zaken beslist die tot voor kort als fictie werden beschouwd. De Europese lidstaten gingen gezamenlijke schulden aan voor meer dan 700 miljard euro. Het gevaar op een schuldenunie wordt daarmee erg reëel. Wat houdt de unie bijvoorbeeld tegen om dit precedent in de toekomst nog eens te herhalen? Zo komt het doembeeld van een transferunie weer om de hoek loeren. Het gigantische bedrag bestaat overigens niet alleen uit steunfondsen, maar deels ook uit nieuwe inkomsten zoals een Europese belasting op plastic.

De coronabonds tasten in ieder geval het solidariteitsdraagvlak binnen de EU aan. Schattingen tonen aan dat de verdeling tussen de nettobetalers en de netto-ontvangers van deze steun danig uit balans is. De Club Med-landen zoals Spanje, Italië Griekenland en de voormalige Oostbloklanden zijn bij de gelukkigen. Landen zoals Nederland, Duitsland, Finland, Zweden en Denemarken scheuren dan weer hun broek. Bij de opmaak van de verdeelsleutel werd niet eens gekeken naar de impact van de pandemie op de lidstaat.

Zo zal België op het einde van de rit 11 miljard euro netto bijdragen. ‘Als je historisch een beetje uitzoomt zou je kunnen zeggen dat Duitsland onder Adenauer aan Westbindung heeft gedaan, daarna kwam in de jaren zestig de Ostpolitik, en nu heeft Merkel daar een vorm van Südpolitik aan toegevoegd’, stelt Van Middelaar. En Merkel deed dat niet uit barmhartigheid. Wél vanuit het besef dat de zogenaamde Club Med-landen cruciale markten zijn en de Europese buitengrens vormen. Wordt ongetwijfeld nog vervolgd.