Europese Lente en Arabische Lente: strijd voor een nieuwe wereld

Een poging om de Europese Lente van 1848 te verweven met de Arabische Lente van 2010 kan kapseizen door het opkloppen van revoluties met 160 jaar afstand. Bij Christopher Clark werkt het. Zijn Europese Lente is een krachttoer van 900 bladzijden en plichtlectuur. Geen paniek, want het is voortreffelijk geschreven en zaait anekdotes tegen het indutten.

Hét beeld dat het nieuwe boek van Christopher Clark oproept komt uit de moderne natuurkunde: de deeltjesversneller. In dat apparaat worden elementaire deeltjes, elektronen en baryonen naar hogere energieniveaus gevoerd door ze te versnellen tot nabij de lichtsnelheid. De elementaire deeltjes van de Europese Lente waren de menigvuldige teksten, ideeën, schermutselingen, triomfen en mislukkingen van midden negentiende eeuw.

Sociaaleconomische ellende

De revolutie van 1848-1849 was geen blijvend succes. Wel zouden die twee jaren de grondvesten zijn van omwentelingen tot een eeuw nadien, die een democratischere en socialere wereld zouden opleveren. Christopher Clark opent met een pijnlijk hoofdstuk over de diepe miserie in de jaren 1840 van de groeiende Europese bevolking.

De mislukking van de aardappeloogst en de hongersnood dreef de kleine luiden de steden in, waar boeren en handwerkers, en hun gezinnen, vegeteerden in viezigheid. Ambachtslui als wevers, een voorhoede van de gewilde ommekeer, verdienden minder door de industrialisering van hun stiel en de groeiende handel. De armoede van de proletariërs was geen vonk voor 1848-1849, maar wel de brandstof ervoor. De revolutie verspreidde zich met een snelheid die ongeëvenaard bleef tot in de tijd van het internet.

Ingrijpender dan 1830

Voor het Belgische openbaar geheugen verstopt de omwenteling van 1830 de paternoster van opstanden van twintig jaar later, 1848-1849. Zij zijn veel belangrijker voor Europa dan de val van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830), een bolwerk(je) van het Congres van Wenen tegen het revolutionaire Frankrijk. Het nieuwe België was een toeval en weinig inspirerend, ondanks zijn bevrijdende grondwet.

De Belgische astronoom, wiskundige en sociaal wetenschapper Adolphe Quetelet (1796-1874) bezielde wel mee het onderzoek naar de ‘sociale kwestie’, onder meer van Friedrich Engels. Hij bestudeerde de Londense sloppen en schreef trots in zijn boek van 1845 ‘nach eigener Anschauung’, ‘ik zag het zelf’. Quetelet was een wonder voor de statistiek en de grondlegger van, wat hij noemde, de ‘sociale fysica’. Hij zocht langs cijfers, toen zeldzaam, naar de grammatica van het sociale handelen.

Christopher Clarks nieuwe boek moet men eensluidend prijzen als essentieel voor de jaren 1848-1849. Europese Lente, de strijd voor een nieuwe wereld (oorspronkelijk getiteld Revolutionary Spring) graaft diep en breed en borstelt in 900 bladzijden niet enkel de bekende omwentelingen, of hun aanzet — dus geharrewar met wapens en bloed in Frankrijk, Duitsland, Italië, Bohemen, Hongarije, Kroatië, Servië en Oekraïne —, maar eveneens landsstreken met een voelbare weerslag — Moldavië, Finland, IJsland, de Ionische eilanden. Die archipel was een van de weinige territoria van het Britse Keizerrijk, met Ierland, die wapengekletter kende.

Vernieuwingen

De opstandigen van 1848-1849 wilden een waaier van vernieuwingen: een grondwettelijke fundering, een republiek, sociale voorzorg, arbeidersrechten, vrouwenbevrijding, Jodenemancipatie, de vrijmaking van 200.000 zigeuners (Roma) in Moldavië en Walachije. Je moet haast driekwart van het boek lezen voor de gevechten losbarsten want eerst wordt uitvoerig en prikkelend ingegaan op de sociale humus, op de ideeën, op de teksten, op de voorhoede van de Europese Lente.

Voor Clark, en hij citeert uitvoerig uit de kranten van toen, wortelde de strijd in alle contreien in een gedeelde politieke cultuur. Hij kent zijn talen en haalt bronnen aan uit onder meer het Duits, Frans, Italiaans en Nederlands. Niet alleen in Europa ontstond schoksgewijze enige ommekeer, die door de autocraten per kerende werd gestopt — uitstel en geen afstel was dat —, maar ook buiten het continent waren er gevolgen. Bijvoorbeeld de afschaffing van de slavernij in de Franse kolonies.

Zo belicht het boekdeeltje ‘Zwart 1848’ de uitbuiting in Senegal en de suikerplantages van Guadeloupe en Martinique waar de slaven revolteerden, vooruitlopend op het emancipatiedecreet van de Tweede Republiek. De krant Sydney Morning Herald, aangehaald door Clark, signaleerde aanvankelijk een Europese oorlog, en waarschuwde dat de rebellies gevolgen zouden hebben tot bij de randen van het imperium. Krantenillusies bleken het te zijn. De nationale bewegingen van 1848-1849 in Italië en Hongarije werden verpletterd en het Pruisische parlement werd gesloten door soldaten met bajonetten.

Nationalisme

Opwindend aan Clarks nieuweling is de band tussen toen en nu. Hij verbindt 1848-1849 met het nationalistische populisme, de nieuwe vormen van autoritarisme, de feitenvrije samenzweringspraatjes — vandaag uitgewerkt in de carnavaleske woorden en beelden die rondgaan en opgeslorpt worden via het internet. Een minder getalenteerde geschiedkundige zou verzuipen in onnozelheden, niet zo Clark die in 2012 met The Sleepwalkers (De slaapwandelaars) een nieuw beeld schiep van de oorzaak en de afloop van de Eerste Wereldoorlog. Een stapeling van domheid op domheid, van kortzichtigheid op kortzichtigheid. Een massacre veroorzaakt door weinigen die eensluidend politieke en maatschappelijke slaapwandelaars waren. Twee historische topboeken in één decennium: weinigen doen het de Australiër en docent van Cambridge na.

Europese Lente van Christopher Clark is verkrijgbaar bij onze webwinkel.