Februari 1933: de maand die de wereldgeschiedenis veranderde

Februari 1933 van Uwe Wittstock is een bestseller in Duitsland. Het boek behandelt één maand in de geschiedenis van Duitsland: februari 1933, een dramatische maand. In de loop van vier weken en twee dagen veranderde een rechtsstaat in ‘een heerschappij van geweld zonder scrupules’, een maand waarin nog nooit zo veel schrijvers en kunstenaars in zo korte tijd hun land verlieten. De verandering die in Duitsland plaatsgreep met het aan de macht komen van Hitler, was zo ingrijpend dat vele carrières van intellectuelen tot een einde kwamen en dat velen spoorloos verdwenen of voorgoed uitgeschreven waren.

Sommigen hebben geluk en kunnen net voor de verkondiging van de ‘noodwetten tot bescherming van volk en staat’ het land verlaten. Die noodwetten stelden iedereen buiten de wet die lid is van de SPD of KPD, iedereen die linkse sympathieën heeft, iedereen die niet achter Hitler zijn bewind staat. Georg Grosz is zo een door de nazi’s gehate figuur – schilder, tekenaar, karikaturist – die alles wat voor de nazi’s heilig is, belachelijk maakt. Had hij in maart nog in Duitsland vertoefd, was hij zonder enige twijfel een vogel voor de kat geweest, maar op 12 januari vertrekt hij met zijn vrouw naar Amerika om er te gaan doceren. Puur toeval heeft hem gered.

Carl von Ossietzky, vijand nummer één van de nazi’s, gelooft in zijn missie en weigert te vertrekken. In april 1933 komt hij in een concentratiekamp terecht, waar hij er fysiek onderdoor gaat. Hij krijgt in 1936 de Nobelprijs voor de vrede, maar begeeft het in 1938 aan de martelingen. De meeste door de nazi’s als ‘Kulturbolschewisten’ uitgescholden contra’s vertrekken, al dan niet met vooruitzichten op een leven in een vreemd land. Sommigen blijven, soms omdat ze geen geld hebben om in elders een nieuw bestaan uit te bouwen, soms uit overtuiging, omdat ze tot de laatste snik willen blijven vechten tegen de bruinhemden. Weinigen zullen het heelhuids overleven. De meesten vluchten naar Zwitserland en Oostenrijk, waar ze hopen met hun Duits nog toneel en cabaret te kunnen brengen of hun boeken te kunnen blijven uitgeven, maar ook Frankrijk is een geliefd land voor bannelingen. In Nederland publiceert Querido werk van Duitse exil-auteurs.

Zwarte lijsten

De grote taboenaam in Hitlers Duitsland is natuurlijk die van de Manns: Thomas (de vader), Heinrich (de broer), Klaus en Erika (zoon en dochter), alle vier tegenstanders van de nieuwe kanselier en alle vier gedwongen emigranten. Thomas Mann heeft het geluk in het buitenland te zitten, dit belet hem terug te keren naar Duitsland, waar de nationaalsocialisten een Bartholomeusnacht plannen: de nazi’s hebben zwarte lijsten aangelegd van allen die gearresteerd en of vermoord moeten worden. Alfred Döblin, de gehate auteur van de bestseller Berlin Alexanderplatz, vertrekt in 1933 naar Parijs. Onder de schrijvers zitten ook veel realisten die goed beseffen dat hoogontwikkelde, beschaafde mensen een doorn in het oog zijn van het nazigepeupel en die liever in ballingschap gaan dan martelaar te worden. Zo iemand is Bertolt Brecht.

Het hoogtepunt in Hitlers afrekening met zijn tegenstanders is de brand in de Rijksdag op maandag 27 januari 1933. Voor tijdgenoten is het duidelijk dat de brand het werk is van de nazi’s, het voorwendsel om af te rekenen met de gevreesde tegenkracht KPD, maar officieel is hij aangestoken door een geschifte Nederlander – Marinus van der Lubbe die ook nog toegegeven zou hebben dat hij communist was. De vreugde van Goebbels kan niet op: de brand in de Rijksdag verkopen ze als een landelijk voorbereide staatsgreep tegen de nazi’s. Ze reageren furieus : ‘Nu is er geen erbarmen meer. Wie ons in de weg loopt, wordt neergemaaid… Ook tegenover sociaaldemocraten geen pardon meer.’ Nu is de rechtsstaat definitief afgeschaft.

Noodwetten

Door de noodwetten kunnen socialisten en communisten en andere criticasters nu geen reclame meer maken voor de verkiezingen van 5 maart. De uitslag is nipt : de nazi’s halen samen met de Deutschnationale 52%, de SPD 18% en de KPD 12% (samen 31%). Dat is geen gering succes voor de tegenstanders, maar de nazi’s halen de meerderheid. Later pas is veel gediscussieerd over de medeverantwoordelijkheid van Stalin in de overwinning van Hitler: hij verbood via de Komintern het samengaan, de coalitie van communisten (KPD) en socialisten (SPD), die elkaar domweg op bevel van Moskou bleven bestrijden in plaats van samen in een sterk eenheidsfront op te treden tegen Hitler.

De 7de maart 1933 vindt de eerste boekverbranding plaats in Dresden. Boeken worden uit de rekken gesleurd, op straat gegooid en in brand gestoken. Op 10 mei organiseert de Deutsche Studentenschaft de grote boekverbranding in Berlijn en in 21 andere Duitse universiteitssteden. Beschamend is dat de studenten door de NSDAP niet aangezet worden tot die boekverbranding, maar op eigen initiatief handelen.

Joseph Goebbels wordt rijksminister voor Volksaufklärung en Propaganda en richt de Reichskulturkammer in. Iedereen in Duitsland die wil schrijven, publiceren, schilderen, films maken, enzovoort, moet lid van de kamer worden. Daarmee heeft Goebbels een systeem van totale politieke censuur in het leven geroepen. Voor velen beginnen de ‘eenzame jaren van binnenlandse emigratie’.

Detective

Het boek van Wittstock leest als een detective, spannend, je valt van de ene verbazing, van de ene gruwel in de andere. De auteur reconstrueert dag voor dag wat gebeurd is in die maand die de geschiedenis van Duitsland en (helaas ook) de wereld grondig veranderd heeft. Het boek toont aan dat veel intellectuelen zich niet hebben laten ringeloren, verzet gepleegd of het land verlaten hebben, niet gebogen zijn voor de verleidingen van het nieuwe regime, dat velen niet gezwicht zijn voor het populisme van de nieuwe machthebbers.

De voorspelling van Heinrich Heine zal weldra uitkomen : ‘Waar men boeken verbrandt, verbrandt men uiteindelijk ook mensen’. Het boek van Wittstock is een nuttig, maar pijnlijk boek dat je niet kunt laten liggen als je belangstelling hebt voor Duitsland en moderne geschiedenis.

Schrikbarend zijn ook de parallellen met wat de laatste tijd in Rusland gebeurt. Honderdduizenden goedopgeleide mensen hebben het land verlaten: schrijvers, cineasten, radio- en tv-makers, theatermakers, docenten… Hopelijk niet voor altijd.

Februari 1933 is tot 20 februari ons boek van de week: tijdelijk tegen een voordeelprijs in onze webwinkel.