Het nieuwe verraad van de klerken

De spanwijdte van 98% van de Vlaamse journalisten is Brussel en Noord-België, de spanwijdte van Anne Applebaum is tweederde van de globe: Europa met Rusland tot Vladivostok en Amerika van Alaska tot Patagonië. De Republiek der Letteren, dat mooie ensemble van de Verlichting, waarin Europese wijsgeren, wetenschappers, schrijvers, dichters en salons publiceerden en debatteerden, is vandaag een ensemble van de globe en Anne Applebaum doet haar deel. Ze deed dat jarenlang als reporter en eindredacteur van het Britse The Spectator, columnist van The Atlantic en nadien als onderzoeker en schrijver van boeken als Tussen Oost en West, Goelag, IJzeren Gordijn en Rode Hongersnood. Titel na titel is het origineel en goedgeschreven onderzoek over het communisme en het postcommunisme.

Feest in het Oosten

Applebaum is een mooie vrouw, joods-Amerikaans-Pools en gehuwd met een ster van de Poolse dissidenten, Radek Sikorski. Zij is populair bij chique debatten en denktanks. Haar jongste boek is het uitgesponnen essay De Schemering van de Democratie. Applebaum opent haar lange opstel met de party die zij en haar man op 31 december 1999 geven op een uitgesleten en herbouwd landgoed in noordwest-Polen. De vorige bewoner was het Rode Leger.

In Chobielin wordt gedronken, gedanst, gepraat, geflirt en vertrouwensvol gekeken naar het nieuwe millennium. Op dat ogenblik, toen Polen op het punt stond om toe te treden tot het westen, tot de EU, voelde het aan alsof het bonte gezelschap schoolvrienden, oud-dissidenten, confraters, familie één ploeg vormde. Iedereen stond achter de democratie, was het eens over de weg naar voorspoed en was hoopvol. Applebaum stelt vast hoe die eensgezindheid weg is. Zij zou twintig jaar later de straat oversteken om sommige mensen die in Chobielin mee oudjaar vierden uit de weg te gaan. Die lui zouden op hun beurt weigeren bij haar op bezoek te komen of zouden verveeld zijn om toe te geven dat zij ooit bij het echtpaar Sikorski-Applebaum fuifden.

De Schemering van de Democratie is een fijne potpourri van diepe gedachten, interessante bronnen en namen, plus, niet te versmaden, zeer persoonlijke schetsen van mannen en vrouwen en situaties die haar angst om de schemering opwekken.

Einde van het Westen

Het boek zwerft van de luchtigheid van een feest naar de zwaarmoedigheid over het einde van een open, democratisch, vitaal westen. Beleven wij hier en nu opnieuw het einde van de Weimarrepubliek of het slotakkoord van het creatieve, wereldwijze Wenen van de laatste Habsburgers? Applebaum citeert Karen Stenner, een gedragswetenschapper, die aan karakter- en landenonderzoek doet en vindt dat een derde van bevolking in gelijk welk land een autoritaire aanleg of vatbaarheid heeft. Deze autoritaire oriëntering verkiest orde en homogeniteit en kan aanwezig zijn, zonder op te vallen. Een libertarische aanleg verkiest verscheidenheid en verschillen.

Of de vatbaarheid voor het autoritaire uit het marxisme of het nationalisme stamt is bijzaak, het is een geestesinstelling en geen stel ideeën. Demagogen en kandidaat-dictators hebben een kring rond zich nodig van schrijvers, intellectuelen, pamflettenmakers, bloggers, televisiemensen, scheppers van memes om hun imago te verkopen bij het publiek. Autoritairen kunnen niet zonder mensen die hoogstaande wettelijke teksten gebruiken, die argumenten aanslepen om het breken van de grondwet als goed te bestempelen. Zonder leden van een intellectuele bovenlaag die bereid zijn om met de demagoog te kampen tegen de rest van de intellectuele elite, zelfs al zijn het medestudenten van de universiteit, hun collega’s of vrienden.

Verraad der klerken

Het verschijnsel is niet nieuw en werd in 1927 verwoord in La Trahison des Clercs van Julien Benda (vertaald als Het verraad der klerken). Die zag hoe ideologen van rechts en van links ofwel hun nationalistische passie in de vorm van het fascisme of hun klassenpassie in de vorm van het sovjet-marxisme propageerden en de centrale opdracht van een intellectueel, het zoeken en veilig stellen van de waarheid, verraadden. Tien jaar voor de Grote Terreur van Stalin en zes jaar voor Hitler aan de macht kwam, vreesde Benda dat auteurs, journalisten en essayisten zich zouden omvormen tot politieke entrepreneurs en propagandisten en geweld zouden loven. Sarcastisch noemde Benda deze anti-intellectuele intellectuelen ‘clercs’, klerken — afgeleid van clerus, kerkbedienaar of kerkhulpje.

De nieuwe autoritairen als Victor Orban van Hongarije, en zijn evenknieën in Polen, hebben geen nood aan massageweld om aan de macht te geraken en te blijven want zij steunen op klerken, intellectuele meelopers, in de ambtenarij, de staatsmedia, de gerechtshoven, de overheidsondernemingen. Van die hedendaagse klerken waren er op het feestje in Chobielin. De vier jaar Trump en zijn roemloze laatste weken vertonen ook de verschijnselen van een klerkendom dat tegen beter weten in, maar uit een autoritaire aanleg of gebelgdheid (een persoonlijke  wraakoefening om gemiste of niet toegekende kansen bij benoemingen onder een andere leider of een ander regime) achter de man optrekt.

Verleden

Hunkeren naar het verleden is er in twee soorten, aldus de Russische kunstenaar Svetlana Boym in haar elegante boek The Future of Nostalgia, waar Applebaum uit citeert. Weerkaatsende (‘reflective’) nostalgici treuren om het verleden, bezoeken kerken, zonder te geloven, verzamelen vergeelde brieven en foto’s en zijn ongevaarlijk. Restaurerende, herstellende (‘restorative’) nostalgici zijn mythemakers, bouwers van monumenten en architecten van nationalistische politiek projecten. Boym: ‘Zij bezinnen zich niet over het verleden, zij willen het verloren huis herbouwen, herkennen hun eigen ficties niet en leven van verzinsels, onwaarheden.’

Dat type heimwee gaat hand in hand met samenzweringstheorieën en halfgrote leugens, niet de Grote Leugen, wel de kleinere variant die minder steekt en doorzichtiger is. Applebaum belandt in het midden van haar boek bij een sleutelwerk van Fritz Sters The Politics of Cultural Despair. Deze studie van 1961 over de grondslagen van de nazi’s portretteert het Deutschtum middels teksten van Paul de Lagarde, Julius Langbehn en Moeller van den Bruck en hun mengeling van culturele wanhoop over de wereld waarin zij leefden met een mystiek nationalisme.

Culturele wanhoop is wat Anne Applebaum rond zich ziet opdagen in Centraal-Europa, de VS, Brazilië, Venezuela. Applebaum besluit dat deze analyses en debatten in het Frankrijk van Benda, in het Duitsland van Julius Langbehn, in het Amerika en Europa van Trump en von der Leyen steeds draaien rond de vragen: hoe is een natie gedefinieerd, wie mag haar een inhoud geven, wie zijn wij? Gedurende te veel jaren hebben wij ons ingebeeld dat die vragen opgelost waren. Anne Applebaum is een wijze voorvrouw voor een bezinning over de politiek en economische wervelingen in het derde decennium van het derde millennium.