‘In Saoedi-Arabië is een mening strafbaar’

Een bijzonder staaltje onderzoeksjournalistiek is The Dissident van de Amerikaanse documentairemaker Bryan Fogel. Daarin documenteert hij zeer gedetailleerd de gruwelmoord op de kritische journalist Jamal Khashoggi, voor het autoritaire regime in Ryad een doorn in het oog.

Istanboel. 2 oktober 2018. Het is even over één uur wanneer Jamal Khashoggi, gewaardeerd columnist van de krant The Washington Post, het consulaat van Saoedi-Arabië binnenstapt. Hij is zich van geen kwaad bewust. Khashoggi wil er de nodige documenten ophalen om te kunnen trouwen met zijn Turkse verloofde Hatice Cengiz, een journaliste. Terwijl de jonge vrouw op de stoep wacht en wacht voltrekt zich binnen een gruwelijke moord. Khashoggi wordt meteen na zijn aankomst meegetroond naar de vergaderzaal. Daar is  direct contact met het thuisfront in Ryad mogelijk. De journalist, astmapatiënt, sterft de verstikkingsdood. Zijn doodsstrijd duurt 7 minuten. Zijn laatste woorden: ‘Ik kan niet meer ademen!’

Offerdier

‘Is het offerdier al aangekomen?’ had eerder een stem duidelijk verstaanbaar gevraagd. Daarop werd gereageerd met: ‘Ja, godzijdank!’.  Waar de Saoedi’s zich geen rekenschap van hadden gegeven, was dat de Turkse geheime dienst in het consulaat afluisterapparatuur had geïnstalleerd. Bijgevolg is de moord woord voor woord te volgen. De Turkse autoriteiten bezorgen de afgetapte klankopnames niet alleen aan westerse veiligheidsdiensten maar dus ook — na wat aandringen — aan filmmaker Bryan Fogel.

Toen Khashoggi’s onrustwekkende verdwijning stilaan een feit werd, vroegen de Turkse autoriteiten om in het gebouw — soeverein Saoedisch grondgebied — een politioneel onderzoek te kunnen starten. Het duurde 11 dagen vooraleer er toestemming kwam, zelfs niet lang genoeg om alle sporen uit te wissen. De bewijslast was verpletterend. Zeker toen ook nog eens beelden opdoken van een 15-koppig moordcommando dat speciaal met een privévliegtuig naar Istanboel was overgevlogen.

Turkije deed wat het moest doen, ingegeven door het feit dat een land een moord begaat en de schuld daarvan in de schoenen van de Turkse regering poogt te schuiven. Trop is te veel.

Intimus

Jamal Khashoggi (1958-2018), een afstammeling van een bekende familie in Saoedi-Arabië, werkte jaren als adviseur voor de monarchie. Hij was zeer goed geïnformeerd en kende het koningshuis als geen ander. Zijn ommezwaai — aldus de naar Canada uitgeweken vlogger Omar Abdulaziz, eveneens opposant van het autoritaire regime in Ryad — dateert van toen Khashoggi tijdens de Arabische Lente een bezoekje aan Egypte bracht. Hij ontdekte dat Saoedi-Arabië de contrarevolutie in het Midden-Oosten steunde en ook al jaren verantwoordelijk was voor de politieke instabiliteit in een land als Libanon. Bovendien was Khashoggi mordicus tegen de nietsontziende oorlog van de Saoedi’s in Jemen. Er zat voor hem niet veel anders op dan zijn land te ontvluchten richting de VS. Vrijwel onmiddellijk werd zijn in Saoedi-Arabië achtergebleven vrouw gedwongen te scheiden en de familie zich van hem te distantiëren.

Door opposanten, dissidenten, in het buitenland werd Khashoggi niet meteen met open armen ontvangen. Voor hen was hij een spion gezien zijn verleden als intimus van de monarchie. Tot hij als columnist van The Washington Post kritische stukjes over Saoedi-Arabië begon te schrijven. Bekend werd hij met quotes zoals: ‘In Saoedi-Arabië is een mening hebben strafbaar.’ en ‘Ik wil een stem geven aan hen die er geen hebben.’ Op slag was hij ook een dissident. Zo kwam de journalist in het vizier van Mohammed Bin Salman, gemeenzaam ook wel MBS genoemd. Zelf ziet MBS zich als een moderne vorst. Van hem mogen vrouwen een auto besturen en behalve bioscopen werden ook muziekfestivals toegestaan in de streng islamitische staat. De CIA beweert over bewijzen te beschikken dat MBS de moord niet alleen steunde maar ook autoriseerde. Allicht was hij zelfs de opdrachtgever?

Amateurwielrenner

Bryan Fogel mocht in 2018 een Oscar in ontvangst nemen voor zijn beruchte documentaire Icarus. Als amateurwielrenner was Fogel geshockeerd door Lance Armstrong die er jarenlang in was geslaagd om zijn dopinggebruik in het wielrennen te maskeren. Fogel wou uitvogelen hoe gemakkelijk het was om doping te verdoezelen. De Russische dopingdokter Grigori Rodtsjenkov wou hem wel raad geven. Het werden vrienden. En Rodtsjenkov verklapte hoe Rusland op de Olympische Winterspelen van 2014 in Sotsji dopinggewijs iedereen had bedrogen. De gevolgen? Rusland werd uitgesloten van de Olympische Spelen met zwaar gezichtsverlies voor sterke man Poetin.

Als volgende film wilde Fogel een onderwerp uitkiezen met de vrijheid van meningsuiting als thema. De moord op Khashoggi bevatte alles wat de journalist in Fogel bezighield: de schending van de mensenrechten, repressie en een autoritair regime dat zijn opposanten en critici liquideert. O ironie, in Khashoggi’s laatste column in The Washington Post neemt hij het op voor de schrijver Saleh al-Shehi die in de gevangenis zit wegens ‘vermoedelijke commentaren op het Saoedische establishment’.

Bijen

Fogel laat zijn documentaire sprongen in de tijd maken. Hij wisselt de reconstructie van de moord af met getuigenissen van twee direct betrokkenen: Hatice Cengiz, Khashoggi’s onfortuinlijke verloofde en activist Omar Abdulaziz, eveneens door het regime in Ryad geviseerd. Schrijnend is dat Abdulaziz ervan overtuigd is dat hij mee schuldig is aan Khashoggi’s dood. Samen wilden ze namelijk een oppositiekrant en een website beginnen over het lot van politieke gevangenen in Saoedi-Arabië. Ze bedachten ook een tegenoffensief — codenaam ‘de bijen’. Dissidenten kregen Twitteraccounts op smartphones die moeilijk te traceren waren om over het thuisland te berichten. Maar deze campagne bleek niet te zijn opgewassen tegen het massale propagandabombardement van een leger internettrollen, ‘de vliegen’, aangestuurd vanuit Ryad. Onafgebroken worden dag en nacht tweets verstuurd. Op de koop toe bespioneert het Saoedische regime dankzij Israëlische software zijn criticasters waar dan ook.

N(j)etflix

Betaalde Netflix voor de distributierechten van Icarus nog 5 miljoen dollar, voor The Dissident bleek er geen interesse. En dat ondanks de staande ovatie na de wereldpremière op het Sundance Filmfestival begin dit jaar en de aanwezigheid van Reed Hasting, de grote baas van Netflix. Niet zo verwonderlijk omdat Netflix net toen onderhandelde over 8 met Saoedisch geld te financieren films. Hollywood haalt veel geld op in Saoedi-Arabië, de grootste olieproducent ter wereld, en wil de kroonprins niet voor het hoofd stoten.

Ook Jeff Bezos van Amazon was niet geïnteresseerd hoewel MBS Bezos’ persoonlijke mobiele telefoon had gehackt om via WhatsAppberichten Bezos met pikante foto’s te kunnen chanteren. De vriendschap tussen beiden lijkt wat bekoeld. Ook al omdat Jeff Bezos eigenaar van The Washington Post is, ten slotte de werkgever van de vermoorde journalist Jamal Khashoggi. Toch investeerde Bezos 580 miljoen dollar in Souq, de grootste bezorgdienst van Saoedi-Arabië. Uiteindelijk belandde The Dissident bij een kleinere distributeur Open Roads die de documentaire via Apple TV aanbiedt en overeenkomsten heeft gesloten met plaatselijke, onafhankelijke filmdistributeurs.

Een en al moed

Nog het meest verontrustend is de slotzin van The Dissident: ‘Tot nu toe is er geen enkel land dat sancties heeft genomen tegen de Saoedische leider MBS.’ Regeringen en grote bedrijven steken de kop in het zand; de economische belangen blijken veel te groot. Karakteristiek in deze was de spontane reactie van de toenmalige Amerikaanse president Donald Trump, gevraagd wat hij dacht van de executie van Khashoggi: ‘I don’t like it!’ Om later in de film te verklaren dat hij daarvoor ‘geen miljoenendeal op de helling wou zetten’.

The Dissident is een ongemeen boeiend exponent van gedreven onthullingsjournalistiek, verteld met de drive van een spionagethriller. Wat vooral zal bijblijven zijn de ogen van Khashoggi’s verloofde waar woede, verontwaardiging en een ongelooflijke tristesse valt van af te lezen. Tegelijk straalt van haar serene getuigenis een en al moed af: heel veel moed!