La religion woke: Jean-François Braunstein op zoek naar ware aard van woke

Progressieve stemmen beweren dat woke niet bestaat. Ze vinden dat het een fata morgana is, in het leven geroepen door rechts om de echte problemen te verhullen. Maar kritiek op woke staat niet gelijk met rechts. Hoe dan ook, veel commentatoren hebben het moeilijk met het radicale streven naar rechtvaardigheid dat woke beweert te zijn. In zijn recent boek La religion woke vraagt de Franse filosoof Jean-François Braunstein zich af of het misschien een godsdienst is.

Braunstein ziet in het woke-denken religieuze trekjes. Ontkenning van de realiteit, bijvoorbeeld. Gelovigen neigen ertoe voorrang te geven aan een denkbeeldige wereld. Daar hoeft op zich niets mis mee te zijn, zolang het niet ontspoort en leidt tot een ontkenning van de biologische grond van ons bestaan.

De auteur ziet in de ‘gendertheorie’ dan ook het hart van het woke-denken, dat de deur opent naar de aanvallen tegen wetenschap, waarheid en de realiteit. Dat komt het best tot uiting bij wat hij de nieuwe ‘helden van onze tijd’ noemt, namelijk transpersonen. Die gaan ervan uit dat het lichaam slechts de drager is van een vrij bewustzijn, wat Braunstein in verband brengt met de gnostiek, de christelijke ketterij uit de tweede eeuw die de mens wilde losmaken van de materiële wereld.

Radicalisme

Een tweede religieus kenmerk van woke, dat verband houdt met het eerste, is het ‘Credo, quia absurdum’ van kerkvader Tertulianus. Die zag in de materieel onmogelijke verrijzenis van Christus juist een argument om te geloven. Want geloof staat boven de werkelijkheid, en is dat ook niet de houding van wokers?

Als enkel bewustzijn bestaat, dan kun je de meest absurde uitspraken doen. Waarom zou 2+2 niet gelijk zijn aan 5? Is wiskunde trouwens geen uiting van blanke suprematie omdat het de nadruk legt op het juiste antwoord? Dit soort radicalisme is aantrekkelijk voor een minderheid van uitverkorenen die de indruk hebben een waarheid te hebben blootgelegd die niet toegankelijk is voor gewone mensen. En ook dat is een religieus (en zelfvoldaan) trekje.

Publiek berouw

Daarbij komt dat de oorsprong van het woord ‘woke’ religieus, in het bijzonder protestants, is. Want het protestantisme kent, meer dan het katholicisme, de publieke schuldbelijdenis. In de achttiende en negentiende eeuw kenden de Verenigde Staten al ‘awakenings’ waar predikers hun toehoorders wijs maakten dat ze eeuwig in de hel zouden branden als ze geen berouw toonden.

Vandaag vragen blanke wokers publiek vergiffenis voor hun racisme en iedereen herinnert zich hoe voetballers in de nasleep van de moord op George Floyd knielden voor het begin van elke match. Uit Braunsteins boek blijkt dat in North Carolina blanke politieagenten de voeten van zwarte BLM-militanten wasten.

Kortom, woke is de seculiere versie van een radicaal protestantisme. De militanten hebben er het morele superioriteitsgevoel van overgenomen en uiten hun schuldbesef in rituelen die overgenomen zijn uit de christelijke traditie. Want in wezen is woke een poging, die je in veel godsdiensten terugvindt, om de zuiveren van de onzuiveren te scheiden.

Flagellanten

Braunstein is niet de enige noch de eerste die een religieus onderbewuste ziet in de wokebeweging. Recent leverde historicus Ian Buruma kritiek op de ‘verkeerde klassenstrijd’ die links vandaag voert, en sprak hij de hoop uit dat ‘de Uitverkorenen hun puriteinse ijver zouden intomen.’

In 2020 vergeleek John Gray wokers met de middeleeuwse flagellanten, wiens morele superioriteit samenspoorde met een masochistische zelfvernedering. Braunstein verwijst ook naar John MacWhorter die in Woke Racism woke bestempelde als een ‘new religion’.

Want ook woke kent de erfzonde (blank zijn) en heeft adepten die met evangelische ijver ketters uitsluiten. Trouwens MacWhorter is zwart, en Braunstein wijdt interessante bladzijden aan zwarte denkers die weigeren vastgepind te worden op een statuut van eeuwig slachtoffer en de arrogantie hekelen van blanken die menen zwarten te moeten redden.

Een politieke religie?

In 1938 muntte filosoof Eric Voegelin, die het nazisme was ontvlucht, het begrip ‘politische Religion’ voor seculiere ideologieën die beroep doen op religieuze archetypen, waarden en rituelen. Braunstein verwijst niet naar de term, maar misschien komt hij van pas om het woke-fenomeen te begrijpen.

Woke is dan geen strijd tussen links en rechts, maar tussen gelovigen en mensen die proberen de realiteit onder ogen te zien. Proust wist het al: ‘Feiten dringen niet door in de wereld van onze geloofsovertuigingen.’ Met een true believer is het moeilijk discussiëren en dat verklaart de verdeeldheid in het linkse kamp tussen de wokers en anti-wokers. Misschien zouden sommigen die zich links noemen en woke genegen zijn nog eens Marx moeten ter hand nemen: in de tekst van 1843 waar hij het over opium van het volk heeft, schrijft hij ook dat godsdienstkritiek de voorwaarde is voor alle kritiek.